آویشن باغی
قرن‌هاست که مردم از آویشن باغی به‌عنوان دارو و ادویه استفاده می‌کنند. اولین شواهد ثبت‌شده از این گیاه را می‌توان در آثار دیوسکوریدس (قرن اول میلادی) یافت که از آویشن با نام Thymo، Serpol و Zygis یاد کرده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود آویشن دارای نام های متعددی بوده است ولی ریشه اصلی این کلمه از لغت یونانی thymos آمده است که به معنی شجاعت و قدرت است و اشاره مستقیمی به خواص و ویژگی‌های این گیاه دارد.
آویشن باغی با نام علمی Thymus vulgaris L. به تیره نعناع (Lamiaceae) تعلق دارد. آویشن باغی گیاهی چندساله است که ارتفاع آن به 40 سانتی‌متر نیز می‌رسد. برگ‌های این گیاه کوچک (5 تا 10 میلی‌متر طول و 8/0 تا 5/2 میلی‌متر عرض)، متقابل، کم‌وبیش نیزه‌ای شکل، بدون نوک و دم برگ، پوشیده از کرک‌های خاکستری‌رنگ و دارای سلول‌های غده‌ای حاوی اسانس و اسانس هستند. گل‌های این گیاه بنفش روشن تا سفیدرنگ هستند و در حدود 5 میلی‌متر طول دارند.
Thymus vulgaris L. (آویشن معمولی، باغی یا اروپایی) مهم‌ترین گونه از نظر دارویی است. بااین‌حال، از سایر گونه‌ها به‌ویژه T. zygis (آویشن اسپانیایی)، T. serpyllum (آویشن وحشی) و T. pulegioides (آویشن بزرگ) نیز نام برده می‌شود زیرا آن‌ها برای اهداف مشابه یا به‌عنوان جایگزینT. vulgaris به کار می‌روند.
مواد مؤثره
آویشن حاوی 1 تا 5/2 درصد اسانس است که ترکیب غالب در آن تیمول می‌باشد. اسانس آویشن در مناطق مختلف با توجه به مونوترپن غالب در آن نامگذاری می‌شود مثلاً امروزه در جنوب فرانسه، هفت نوع متفاوت از آویشن از نظر ترکیبات شیمیایی وجود دارد که با هفت نام مختلف نامگذاری شده‌اند مثلاً: اسانس غنی از تیمول، کارواکرول، لینالول، ژرانیول، α-ترپینئول، ترانس-تیویانول (هیدرات ترانس-ساببینن) و سینئول که این نام ها نشان‌دهنده ترکیب غالب موجود در هرکدام از آن‌هاست.
همچنین ترکیبات غیرفراری نظیر اسید رزمارینیک (Rosmarinic acid) نیز در این گیاه اهمیت دارد که مقدار آن بین 15/0 تا 4 درصد متفاوت است.
مواد معدنی و ویتامین‌ها
آویشن سرشار از ویتامین‌ها و مواد معدنی ضروری است. این گیاه غنی از ویتامین A و C است. در میان ویتامین‌های complex B، منبع خوبی از ویتامین B6 یا پیریدوکسین است. دیگر ویتامین‌های موجود در این گیاه شامل ویتامین K و E است. از طرف دیگر، برگ‌های آویشن مملو از پتاسیم، آهن، کلسیم، منگنز، منیزیم و سلنیوم است.
اطلاعات تجاری
گونه T. vulgaris تنها گونه‌ای است که به صورت تجاری در مقادیر زیاد کشت می‌شود. سایر گونه‌های آویشن عمدتاً به‌عنوان منابع گیاهان دارویی خشک به‌صورت بومی و وحشی در هر منطقه جمع‌آوری می‌شوند. به‌طورکلی در مورد مقدار و گونه‌های آویشن در تجارت سردرگمی زیادی وجود دارد. مثلاً در اسپانیا از یک منطقه به منطقه دیگر، نام این گیاه نیز تغییر می‌یابد درنتیجه بررسی آمار دقیق از این گیاه مشکل است. امروزه، رشد مداوم در صنعت لوازم‌آرایشی و دارویی و افزایش تقاضای محصولات طبیعی منجر به افزایش درخواست مشتریان جهت تامین اسانس آویشن در بازار جهانی می‌شود. علاوه بر این، خواص دارویی ویژه اسانس آویشن استفاده از آن را در صنایع دارویی افزایش داده و به رشد بازار این ماده در زمینه دارویی هم کمک می‌کند. همچنین، در دسترس بودن این اسانس در سرتاسر دنیا به علت کشت وسیع آن، بازار اسانس آویشن را برای مصرف کنندگان تضمین می‌کند.
اروپا بزرگ‌ترین واردکننده آویشن خشک در جهان است که 50٪ از کل واردات را به خود اختصاص داده است. واردات آویشن خشک در اروپا در سال‌های 2015 تا 2019 با رشد سالانه 2٪ افزایش یافته است. این حجم از واردات به ارزش 32 میلیون یورو و حجم 4/8 هزار تن در سال 2019 بوده است. حدود یک‌سوم واردات آویشن خشک اروپایی از کشورهای درحال‌توسعه است. همچنین، سهم عمده‌ای از تجارت داخل اروپا با صادرات مجدد آویشن خشک که در اصل از کشورهای درحال‌توسعه است، انجام می‌گیرد. آلمان بزرگ‌ترین واردکننده آویشن خشک در اروپا است و همچنین صادرکننده مهم آویشن خشک نیز هست. اسپانیا، بلژیک، انگلستان، فرانسه و هلند نیز بازارهایی با مصرف نسبتاً زیاد هستند. تقاضا از این کشورها منجر به افزایش واردات از کشورهای درحال‌توسعه می‌شود. از دیگر بازارهای جالب با نرخ رشد بالای واردات می‌توان به ایتالیا، سوئد، ایرلند و اتریش اشاره کرد.
- آلمان: این کشور تقریباً یک‌چهارم کل واردات اروپا را به خود اختصاص داده است. در سال 2019، واردات آویشن خشک آلمان به بیش از 2 هزار تن رسید، درحالی‌که میزان مصرف تقریباً 2/1 هزار تن تخمین زده شد. آلمان بازار جذاب آویشن خشک ارگانیک است، زیرا این کشور بزرگ‌ترین بازار غذاهای ارگانیک را نیز در اروپا داراست. گروه Fuchs آلمان، بزرگ‌ترین تولیدکننده ادویه‌جات در اروپا است که بخش عمده‌ای از صادرات و واردات آویشن را بر عهده دارد، همچنین این شرکت برند پیشرو ادویه در آلمان و بزرگ‌ترین شرکت ادویه‌جات خصوصی به‌حساب می‌آید.
- اسپانیا: این کشور هم‌زمان تولیدکننده، واردکننده و صادرکننده مجدد آویشن خشک است. بین سال‌های 2015 تا 2019، واردات اسپانیا سالانه 7 درصد افزایش داشته است. حجم واردات اسپانیا در سال 2019 به 970 تن رسید که بیش از 3 میلیون یورو ارزش داشته است. در سال 2019، صادرات آویشن خشک اسپانیا به بیش از 5/1 هزار تن رسید. بازرگانان آویشن خشک در اسپانیا شامل Ramón Sabater، Dani، El Clarin، Caylan، Paprimpur، Carmencita و José Albarracín هستند.
- بلژیک: سومین واردکننده بزرگ آویشن خشک در اروپا است. در سال 2019، واردات آویشن خشک بلژیک به 9/0 هزار تن، به ارزش 2/2 میلیون یورو رسید. در همان زمان، بلژیک تقریباً 350 تن دوباره صادر کرد و 500 تن دیگر برای مصرف داخلی باقی گذاشت.
- انگلستان: واردات آویشن خشک به انگلستان در چند سال گذشته به‌طور قابل‌توجهی نوسان داشته است. این نوسانات ناشی از نوسانات کلی تولید است درحالی‌که تقاضا نسبتاً پایدار است. در سال 2016، انگلستان بزرگ‌ترین واردکننده آویشن خشک در اروپا بود، اما حجم واردات در سال 2019 به 91/0 هزار تن کاهش یافت.
- فرانسه: واردات آویشن خشک فرانسوی نسبتاً پایدار است، از سال 2015 به بعد 4٪ از نظر ارزش و 1٪ از نظر حجم رشد کرده است و به 76/0 هزار تن رسید که ارزش آن 2/3 میلیون یورو در سال 2019 محاسبه گردید.
- هلند: هلند واردکننده مهم آویشن خشک است. بین سال‌های 2015 تا 2019، واردات هلند سالانه 7٪ از نظر حجم و 9٪ از نظر ارزش افزایش یافته است.
نیازهای اکولوژیک
آویشن گیاهی خشکی‌پسند است و به‌راحتی کم‌آبی را تحمل می‌کند، البته، رشد موفقیت‌آمیز اکثر گونه‌های آن در دمای متوسط سالانه از 7 تا 20 درجه سانتی گراد امکان‌پذیر است. این گیاه به شرایط آب ایستایی و غرقابی بسیار حساس است؛ و به تابش نور کافی نیاز دارد، به‌ویژه در اوایل رویش که به سایه بسیار حساس است. از طرفی، مقدار اسانس در آویشن به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم به نور بستگی دارد. آویشن باید در بستری از خاک نسبت ضخیم و سبک حاوی ترکیبات کلسیمی تا حدی غنی از مواد آلی و عناصر غذایی، کشت شود. بعلاوه، کشت آن در زمین‌هایی که قبلاً با غلات یا حبوبات کشت‌شده است، ارجحیت دارد.
کاشت محصول
آویشن را می‌توان با استفاده از کشت غیرمستقیم بذر (نشاکاری) یا به روش تقسیم بوته (جدا کردن ساقه‌های ریشه‌دار و کاشت مجدد) پرورش داد. قابل‌توجه است که اوایل بهار زمان مناسب کشت بذر در خزانه هوای آزاد (کشت غیرمستقیم بذر) است. همچنین فصل پاییز یا اوایل بهار زمان مناسبی برای تکثیر رویشی (تقسیم بوته) است. به شرطی که کشت در بهار آغاز شود، عملکرد این گیاه از 2000 تا 2500 کیلوگرم گیاه خشک در سال اول است. از سال دوم به بعد، عملکرد سالانه 3500 تا 5000 کیلوگرم گیاه خشک در هکتار را فراهم می‌کند. درکشت آویشن رعایت کردن فاصله کاشت حائز اهمیت است. حداکثر عملکرد گیاه و محتوای اسانس در آغاز گلدهی و فاصله کاشت 45 سانتی‌متری مشاهده شده است.
برداشت محصول
در سال اول رویش، فقط یک‌بار محصول قابل‌برداشت است ولی در سال‌های بعد دو یا حتی سه مرتبه می‌توان این کار را انجام داد. در سال اول رویش عملکرد آویشن کم، ولی در سال دوم عملکرد گیاه به‌طور چشمگیری افزایش می‌یابد. اگر هدف از کاشت آویشن، جمع‌آوری بذر باشد محصول را سالی یک‌بار و آن‌هم در آغاز مرحله رسیدن بذر باید برداشت کرد. به‌طورکلی، آویشن در طول دوره گلدهی، بیشترین اسانس را دارد. بااین‌حال، دوره گلدهی بسته به شرایط آب و هوایی می‌تواند در مناطق مختلف جغرافیایی، متفاوت باشد.
مهم‌ترین خصوصیات کیفی آویشن، یعنی محتوای اسانس و ترکیب شیمیایی آن، به زمان برداشت بستگی دارد. امیدبیگی و همکاران در سال 2008 در مطالعه‌ای بیان کردند که بیشترین میزان اسانس آویشن باغی در اوایل مرحله گلدهی و کمترین مقدار در مرحله رسیدن بذر وجود دارد. از طرف دیگر، اگر برداشت پیکر رویشی هنگام ظهر در تابش مستقیم آفتاب انجام شود در مقایسه با برداشت در روزهای غیر آفتابی از مقادیر بیشتری اسانس برخوردار است.
برداشت در هوای خشک و آفتابی با استفاده از قیچی موتوری یا دستگاه برداشت با میله برش مناسب انجام می‌شود. اگر برداشت در اواخر تابستان خیلی دیر انجام شود، ممکن است مشکلات مربوط به درجه حرارت مثل سرد شدن هوا ایجاد شود که تأثیر مستقیم بر کیفیت محصول دارد. شرایط آب و هوایی در طول روز برداشت نیز مهم است. به‌طورکلی، پس از ناپدید شدن شبنم صبحگاهی، باید روزهای آفتابی را ترجیح داد. گیاهان برداشت شده پس از باران یا با رطوبت شبنم به‌سختی خشک می‌شوند. آن‌ها بسیار سریع‌تر خراب می‌شوند، رنگ و خواص مفید آن‌ها پایین می‌آید.
پس از برداشت این محصول عملیات مربوط به خشک‌کردن و بسته‌بندی آن بر کیفیت محصول مؤثر است به طوریکه خشک شدن مواد باید با دقت در مکانی خشک و به‌دور از نور انجام شود. گیاهان در بسترهای طبقه‌بندی‌شده با ارتفاع 1 تا 2 متر قرار می‌گیرند که با هوای گرم 30 تا 45 سانتی گراد تهویه می‌شوند. در این شرایط خشک شدن 2 الی 3 روز طول می‌کشد (حداکثر 10-12 درصد رطوبت در انتهای گیاه فرآیند) بستگی به تراکم بسترها دارد، بنابراین تمام خصوصیات ذاتی و همچنین ظاهر خوب را حفظ می‌کند.
خواص دارویی و کاربردها
گیاه آویشن باغی و مشتقات آن دارای خواص متعدد دارویی و درمانی هستند، ازجمله مهم‌ترین آن‌ها:
- خاصیت ضد میکروبی و قارچی
- خاصیت آنتی‌اکسیدانی
- خاصیت ضد اسپاسمی
- خاصیت ضد سرطانی
بر اساس گزارش سازمان غذا و دارو ایران در سال 1399 داروهای گیاهی مشتق شده از آویشن شامل موارد زیر هستند:
نام تجاری | شکل دارویی | نام شرکت | ||
تیموس کامپاند کیم | شربت | کیمیاگر توس | ||
رزمهر | دمنوش | سما نیک دارو | ||
آوان | اسانس خوراکی | پودینه گیاه رنگین | ||
توسیان | شربت | گل دارو | ||
توسیان اطفال | شربت | گل دارو | ||
برنکوباریج | شربت | باریج اسانس | ||
برونکلدین | شربت | سبز دارو | ||
تیمکس (اکسپکتورانت گیاهی) | شربت | داروک | ||
تیمیان | شربت | مینا | ||
دروزیل | شربت | گیاه اسانس | ||
دروزیل با عسل | شربت | گیاه اسانس | ||
دیاتوسین (رژیمی) | شربت | گل دارو | ||
دوای بلغم | معجون، قرص، کپسول | نیاک | ||
کُمونی | شربت | نیاک | ||
تیمورانت | شربت | مشهد دارو | ||
اخیراً، آویشن به یکی از مهم‌ترین گیاهان دارویی برای تغذیه طیور تبدیل شده است. به این صورت که می‌توان گیاه آویشن را به‌عنوان یک افزودنی طبیعی به‌جای آنتی‌بیوتیک برای مرغ و ماکیان مورداستفاده قرار داد.
آویشن به‌طور گسترده در بسیاری از مناطق جهان به‌عنوان چاشنی استفاده می‌شود. این گیاه یا فرآورده‌های آن می‌توانند در آشپزی یا فرآوری مواد غذایی به‌صورت ادویه، اسانس، اولئورزین ها یا سایر محصولات مخلوط استفاده شوند. علاوه بر این، اسانس آویشن دارای خواص دارویی و درمانی ویژه است و می‌تواند در ساخت بسیاری از مواد آرایشی به کار رود.
