گیاهشناسی سیاهدانه
گونه Nigella sativa با نام فارسی سیاهدانه و نام انگلیسی black cumin از خانواده آلاله است است. از نظر گیاهشناسی، ارتفاع گیاه به 20 تا 30 سانتی متر می رشد. برگهای آن منقسم و نخی شکل و گلهایش منفرد دارای 5 تا 10 گلبرگ و به رنگ آبی روشن دیده می شود. سطح گیاه پوشیده از کرکهای ظریف یا کاملا بی کرک است، میوه کپسول و دارای تعدادی دانه سیاه است. دانه اش تیره رنگ و دارای بوی مخصوص شبیه بوی زیره است. زمان گل دادن آن آخر اردیبهشت تا تیر ماه است. زنبور عسل به نوش آن علاقه دارد. این گونه بومی جنوب و جنوب غرب آسیا است و در منطقه مدیترانه، اروپای مرکزی و غرب آسیا کشت و کار می شود
مواد موثره موجود در سیاهدانه
اسانس سیاهدانه
برای اسانس گیری از سیاهدانه از روشهای تقطیر با بخار آب و یا سوکسله و حلال استفاده می شود. استفاده از حلال و روش سوکسله باعث افزایش بازده اسانس می شود. در اسانس گونه Nigella sativa ترکیبهای تیمو کینون و مشتقات تیمو کینون، آلفا-پینن، بتا-پینن، پارا-سیمن، لیمونن، آلفا-توژن، تیمول، کارواکرول، و ترکیبهای دیگر شناسایی شده است
ترکیب شیمیایی روغن سیاهدانه
اسیدهای چرب اشباع و غیر اشباع ترکیب عمده روغن شاهدانه را تشکیل می دهند و شامل لینولئیک اسید، اولئیک اسید و پالمیتیک اسید است. علاوه بر اسید چرب، فیتو استرولها در روغن سیاهدانه شناسایی شده اند.
سیاهدانه در طب سنتی
سیاهدانه در طب سنتی برای درمان آسم، فشار خون، دیابت، التهاب، سرفه، برونشیت، سردرد، اگزما، تب، سر گیجه و آنفلونزا استفاده می شود. همچنین بذور سیاه دانه خاصیت ضد نفخ، ادرار آور و محرک دارند
خواص دارویی سیاهدانه
مهمترین خواص سیاهدانه شامل خواص آنتی اکسیدانی، کاهنده التهاب، افزایش سیستم ایمنی، محافظت از مغز، کاهش کلسترول و فشار خون، تنظیم سطح قند خون است. آنتی اکسیدانها سلولهای مختلف را از آسیب رادیکالهای آزاد اکسیژن محافظت می کنند. رادیکالهای آزاد موجب آسیب اکسیداتیو می شوند و خطر بیماریهای قلبی و عروقی، سرطان و دیابت را افزایش می دهند. به نظر می رسد تیموکینون مسئول خواص آنتی اکسیدانی سیاهدانه باشد. التهاب نیز همچون استرس اکسیداتیو خطر بیماریهای قلبی عروقی، سرطان و دیابت را افزایش می دهد. در مطالعه انجام شده بر روی زنان دچار بیماری روماتیسم (التهاب مفاصل) گزارش شد که مصرف 1 گرم روغن سیاهدانه به مدت یک ماه موجب کاهش مارکرهای التهاب در خون می شود. احتمالا تیموکینون مسئول اثرات ضد التهابی است. سیاهدانه موجب افزایش تعداد گلبولهای سفید خون و بالا رفتن سیستم ایمنی می شود. در یک مطالعه به کودکان دارای اختلالات خونی 2 گرم سیاهدانه به غذای روزانه آنها اضافه شد. تعداد گلبولهای خون و کاهش مارکرهای استرس اکسیداتیو بعد از گذشت 3 ماه مشاهده شد. التهاب مغز نقش مهمی در بیماریهای عصبی مثل پارکینسون، آلزایمر، افسردگی، آماس مغز دارد. احتمالا تیموکینون در کاهش التهاب مغز نقش دارد. استفاده از 500 میلی گرم سیاهدانه به مدت 9 هفته موجب افزایش ادراک، شناخت، توجه و حافظه می شود. بالا بودن فشار خون و کلسترول خطر ابتلا به بیماریهای قلبی عروقی را افزایش می دهد. مطالعات انجام شده نشان می دهد که مصرف روزانه 2 تا 3 گرم سیاهدانه به مدت 8 تا 12 هفته باعث کاهش کلسترول کل وکلسترول بد (LDL) می شود احتمالا سیاهدانه در کاهش فشار خون و افزایش کلسترول خوب (HDL) موثر باشد. سیاهدانه در کاهش قند خون نقش دارد. مصرف روزانه یک گرم سیاهدانه به مدت 8 هفته در افراد دیابتی نوع 2 موجب کاهش معنی دار قند خون گردید. احتمالا سیاهدانه موجب افزایش قند خون و افزایش حساسیت سلولها به انسولین می شود.
علاوه بر آن فعالیت ضد سرطانی سیاهدانه، افزایش باروری در مردان، بهبود آسم و بیماریهای تنفسی، فعالیتهای ضد میکروب، ضد ویروس و ضد قارچ، بهبود عملکرد کلیه و زخمهای معده برای سیاهدانه ذکر شده است.
عوارض سیاهدانه
مصرف فرآورده های سیاهدانه برای زنان باردار و شیرده و کودکان توصیه نشده است. سیاهدانه می تواند باعث افزایش خونریزی شود، همچنین به دلیل خواص ضد دیابتی آن موجب کاهش قند خون و افزایش خواب آلودگی می شود. افراد دیابتی نباید از سیاهدانه استفاده کنند. سیاهدانه نباید با داروهای کاهنده سیستم ایمنی بدن، داروهای ضد انعقاد، داروهای کاهش فشار خون و داروهای آرام بخش یه طور همزمان استفاده شود. مصرف روغن سیاهدانه باعث نفخ و تهوع و یا آسیب به کلیه و کبد می شود. ایجاد آلرژی پوستی و سایر واکنشهای آلرژیک از دیگر عوارض مصرف سیاهدانه است.
