معرفی و گیاه‌شناسی گشنیز
گشنیز از قدیمی‌ترین گیاهان دارویی معطر و ادویه‌ای است کاشت این گیاه در مصر، به 150 سال قبل از میلاد مسیح بازمی‌گردد. بقراط (460 تا 377 قبل از میلاد)، پزشک یونانی، گشنیز را به دلیل خواص دارویی توصیه می‌کرد. این گیاه در مقبره‌های مصریان در سال 1090 قبل از میلاد پیدا شده است و از آن به‌عنوان ادویه خوشبختی یاد می‌کردند. از اوایل قرن چهارم قبل از میلاد، چینی‌ها برای رسیدن به جاودانگی آن را می‌خوردند.
گشنیز با نام علمی (Coriandrum sativum L.) به تیره چتریان (Apiaceae) تعلق دارد. گیاهی یک‌ساله است ریشه آن به طول 20 تا 40 سانتی‌متر، غده‌ای و دوکی‌شکل است. ساقه این گیاه مستقیم و سبزرنگ است و فاصله میان گره‌های آن توخالی است. ارتفاع ساقه بین 50 تا 160 سانتی‌متر است. گل‌ها کوچک سفید یا صورتی‌رنگ و در چترهای مرکب در انتهای ساقه قرار دارند. برگ‌ها متناوب به رنگ سبز روشن دیده می‌شوند. شکل برگ‌های بالایی و پایینی با یکدیگر متفاوت است. برگ‌های بالایی ساقه باریک و برگ‌های پایینی بزرگ و دارای دم برگ‌های بلند هستند و اغلب به‌صورت طوقه‌ای روی زمین قرار می‌گیرند. گشنیز بومی مناطق مدیترانه و خاورمیانه است.
ترکیبهای شیمیایی گشنیز
گشنیز دارای فیبر، مواد معدنی آهن، منیزیم، منگنز و ویتامین‌های A، B1، B2 و C است.
مواد مؤثره گشنیز
اسانس گشنیز
دانه ها و اندام هوایی دارای اسانس است. روش معمول استخراج اسانس تقطیر با آب یا بخار آب است در مطالعه ای میزان اسانس در اندام هوایی در مرحله رشد رویشی (14/0 %)، در مرحله گلدهی کامل (23/0 %)، در میوه های سبز (37/0 %) و در میوه های قهوه ای (31/0 %) اعلام شده است
اسانس حاصل از دانه‌ها (میوه‌ها) دارای ترکیباتی مانند کارون، ژرانیول، لیمونن ، بورنئول ، کامفور، المول و لینالول است.. لینالول ترکیب اصلی اسانس در دانه‌های گشنیز است. فلاونوئیدهای موجود در گشنیز شامل کوئرستین، کامفرول ، رامنتین و اپی ژنین است. گشنیز همچنین حاوی اسیدهای فنلی نظیر کافئیک و کلروژنیک اسید است.
روغن گشنیز
روغن گشنیز از دانه‌های آن به دست می آید و شامل پتروسلينيک اسيد، لینولئیک اسید، اولئیک اسید، پالمیتیک اسید، استئاریک اسید و میرسیتیک اسید است.
کاربردهای گشنیز
گشنیز معمولاً به‌عنوان ماده‌ای طعم‌دهنده استفاده می‌شود. دو محصول اصلی که به‌عنوان چاشنی از این گیاه به دست می‌آید، گیاه تازه سبز و ادویه است. ادویه فرم خشک‌شده دانه بالغ (میوه) است
- از کل گیاه جوان در تهیه چاشنی‌ها و سس‌ها استفاده می‌شود.
- از میوه‌های این گیاه به‌طور عمده در تهیه پودر کاری، ادویه‌جات و ترشی‌ها، همچنین برای طعم دادن به شیرینی، بیسکویت، نان، کیک و مشروبات الکلی استفاده می‌شود.
- اسانس آن برای از بین بردن مزه بد برخی از داروها کاربرد دارد
- تفاله حاصل از اسانس یا عصاره گیری گشنیز به‌عنوان غذای دام و طیور نیز استفاده می‌شود.
- گل گشنیز شهد زیادی تولید می‌کند و حشرات مختلف را برای گرده‌افشانی جذب می‌کند. به همین دلیل عسل گشنیز طعم، مزه و رایحه مشخصی دارد.
- اسانس گشنیز یک ماده اولیه و باارزش در عطرها است و همچنین در مواد آرایشی، صابون‌ها، مواد شوینده و سایر لوازم بهداشتی استفاده می‌شود
- رومی‌ها اولین ملتی بودند که گشنیز را به‌عنوان ادویه پخت‌وپز معرفی کردند.
- دانه‌های آسیاب شده و نشده این گیاه، ادویه‌ای متداول در غذاهای آمریکای شمالی، مدیترانه، آفریقای شمالی، مکزیک، هند و جنوب شرقی آسیا محسوب می‌شود.
- مکزیکی‌ها از گل این گیاه به‌عنوان چاشنی استفاده می‌کنند.
- ترک‌ها قهوه غلیظ خود را با گشنیز آسیاب شده مزه دار می‌کنند.
- گشنیز از اجزای اصلی ادویه کشورهای تونس و یمن است
اهمیت گشنیز در طب سنتی
بذر، برگ و اسانس گشنیز در طب سنتی کاربرد دارد. تقویت‌کننده عمل هضم و درمان اختلالات دستگاه گوارش مانند سو هاضمه، نفخ شکم، بی‌اشتهایی، درد شکم، اسهال و اسهال خونی مزمن و استفراغ است. عصاره دانه‌ها، همراه با روغن کرچک، به‌عنوان درمانی برای روماتیسم و درد مفاصل استفاده می‌شود و در درمان تب حصبه مفید است. جوشانده‌ی گشنیز یک مایع شست شوی چشم بسیار کارآمد برای درمان ورم ملتحمه است. در درمان ورم و بوی بددهان استفاده می‌شود. از گشنیز به‌عنوان ضدالتهاب و ضد درد حتی برای درمان سردردهای میگرنی استفاده می‌شود. جهت کنترل جریان قاعدگی بیش‌ازحد استفاده می‌شود.
براساس گزارش سازمان غذا و دارو ایران در سال 1399 داروهای گیاهی مشتق شده از گشنیز شامل موارد زیر هستند.
| نام فراورده | نام تجاری | شکل دارویی | نام شرکت |
| اطریفل گشنیزی باریج | باریج | معجون | باریج اسانس |
| اطریفل گشنیز | کوری تریپ | کپسول | نیاک |
اهمیت گشنیز در طب جدید
گشنیز در کاهش قند خون، افزایش سیستم ایمنی، بهبود سلامت قلب، سلامت مغز، محرک دستگاه گوارش و سلامت روده و کاهش عفونت نقش دارد.
