مقدمهای درباره گیاه مرزه
جنس مرزه با نام علمی Satureja از خانواده Lamiaceae است و نام انگلیسی آن Savory می باشد در ایران دارای 12 گونه علفی یکساله و یا چند ساله است که 8 گونه از این جنس انحصاری ایران است. گونه های S. edmondi، S. sahendica، S.kallarica، S.bachtiarica، S. intermedia، S. isophylla، S. atropatana و S. khuzistanica جز گونه های انحصاری مرزه در ایران هستند. مهمترین و معروفترین گونه های مرزه شامل مرزه تابستانی S. hortensis که گیاهی یکساله است و مرزه زمستانی S. Montana که گیاهی چند ساله و دائم السبز است و در نقاط مختلف اروپا کشت می شود.
گیاهشناسی مرزه
مرزه ها گیاهانی یکساله علفی با قاعده چوبی و به فرم بالشتکی هستند. ریشه مرزه مستقیم بوده و از انشعابهای فراوانی برخوردار است دارای ساقه های متعدد افراشته و خیزان و یا کمانی هستند و ساقه به صورت چهار گوش است. ارتفاع آنها بین 30 تا 60 سانتی متر است. کرکها تمام سطح ساقه، برگها و گلها را می پوشاند. دارای کرکهای ساده، گسترده و خوابیده و یا کرکهای غده ای و ترشحی هستند.
برگها متقابل دارای دمبرگ کوتاه یا بدون دمبرگ هستند. برگها به شکلهای مختلف خطی، مستطیلی، قاشقی، سر نیزه ای، تخم مرغی و تخم مرغی دایره ای می باشند. گل آذین به صورت گرزن یا سنبله و گلها نامنظم و کوچک هستند. است. گلها نر ماده بوده و به رنگهای سفید، صورتی، قرمز، شیری، لیمویی و یا ارغوانی و بنفش دیده می شود. میوه کوچک، کروی شکل و از نوع فندقه است و رنگ دانه قهوه ای تیره است. گیاهان مرزه بومی مناطق معتدله گرم و مناطق مدیترانه ای هستند. در طبیعت در مناطق کوهستانی، شکاف صخره های آهکی و در کوهپایه ها و دامنه کوهها رشد می کنند. گونه مرزه در آسیای میانه، منطقه مدیترانه اروپا، آسیای غربی، شمال آفریقا، جزایر قناری و آمریکای جنوبی می رویند این گونه در استانهای خراسان و آذربایجانشرقی (منطقه حفاظت شده ارسباران) می روید.
مواد موثره مرزه
برگ تازه محتوی آب (72%)، پروتئین (2/4 %)، چربی (65/1 %)، قند (45/4 %)، فیبر (60/8 %) و خاکستر (11/2 %) است. دارای اسانس، تانن، ترکیبهای فنلی و فلاونوئیدی و اسیدهای چرب، توکوفرول، اسیدهای تری ترپن و فیتواسترولها هستند.
اسانس مرزه
در اغلب مطالعات ترکیبهای عمده اسانس S. hortensis شامل کارواکرول، تیمول، پارا-سیمن و گاما-ترپینن است. در تحقیقی در گونه Satureja hortensis ، جمع آوری گیاهان در مرحله گلدهی کامل، خشک کردن آنها در دمای 45 درجه سانتیگراد و اسانس گیری به روش تقطیر با آب بهترین روش برای اسانس گیری این گونه می باشد. با استفاده از این روش عملکرد اسانس (06/1 %) و میزان کارواکرول (1/48 %) بود.
در یک گزارش ترکیبهای عمده اسانس شامل کارواکرول (51/48 %) و گاما-ترپینن (63/36 %) بودند. در گزارش دیگری ترکیبهای عمده شامل کارواکرول (73/54 %)، گاما-ترپینن (37/26 %) و پارا-سیمن (47/5 %) بود. درصد اسانس و ترکیبهای شیمیایی اسانس گونه S. hortensis در چهار مرحله شروع گلدهی، گلدهی کامل، بذر دهی و رسیدگی کامل بذر مطالعه شد. درصد اسانس در چهار مرحله فوق به ترتیب 3/2 %، 5/2 %، 2 % و 8/1 % بود. کارواکرول و گاما – ترپینن ترکیبهای عمده در تمام مراحل بود. ترکیبهای اصلی اسانس درمطالعه S. hortensis جمع آوری شده از استان تهران در سال 2005 در مرحله گلدهی شامل گاما-ترپینن (34/31 %)، کارواکرول (82/35 %) و بتا-سیمن (56/9 %) بودند. در گزارش دیگری درصد اسانس بخش هوایی S. hortensis (61/1 %) بود و ترکیب عمده اسانس، کارواکرول به میزان (16/76 %) بود.
در نمونه جمع آوری شده از ترکیه کارواکرول (74/54 %) و گاما-ترپینن (94/20 %) ترکیبهای عمده اسانس بودند در تحقیق انجام شده در ترکیه جمعیتهای S. hortensis جمع آوری شده از نقاط مختلف کشور ترکیه ترکیبهای گاما-ترپینن (از 3/21% تا 5/41 %)، تیمول (از 1/0 %تا 43 %) و کارواکرول (از 1/3 % تا 63 %) شناسایی شد. ترکیبهای عمده اسانس گونه S. hortensis جمع آوری شده از استان آذربایجانغربی در مرحله گلدهی شامل کارواکرول (74/34 %)، گاما-ترپینن (27/34 %) و پارا-سیمن (96/16 %) بود. ترکیبهای عمده اسانس سر شاخه گلدار مرزه تابستانی جمع آوری شده از همدان شامل کارواکرول (10/42 %)، تیمول (74/19 %) و پارا-سیمن (19/8 %) بودند. ترکیب شیمیایی سر شاخه گلدار S. hortensis در مرحله 50 % گلدهی جمع آوری شده از آلمان شامل گاما-ترپینن (85/12 تا 35/42 درصد) و کارواکرول (از 83/32 تا 36/91 درصد ) بود. ترکیبهای شیمیایی اسانس بخشهای هوایی مرزه کشت شده در صربستان شامل کارواکرول (67 %)، گاما-ترپینن (30/15 %) و پارا-سیمن (73/6 %) بودند.در نمونه مرزه تابستانی کاشته شده در مصر ترکیبهای کارواکرول (81/45 %) و گاما-ترپینن (63/36 %) به عنوان ترکیبهای عمده شناسایی شد. اسانس گیری از بذر با استفاده از روش تقطیر با آب از بذرهای S. hortensis نشان داد که ترکیب شیمیایی بذر شامل کارواکرول (7/59 %)، گاما-ترپینن (8/12 %) و پارا-سیمن (3/9 %) است. در مطالعه دیگری ترکیبهای عمده اسانس S. hortensis شامل کارواکرول (36/56 %)، گاما-ترپینن (75/24 %) و پارا-سیمن (81/5 %) گزارش شد.
ترکیبهای فنلی مرزه
رزمارینیک اسید، کافئیک اسید، P-کوماریک اسید، فرولیک اسید، گالیک اسید، کلروجنیک اسید، وانیلیک اسید و کارنوزیک اسید از مهمترین اسید های فنلی در گونه های Satureja هستند.
لوتئین، اپی ژنین، کتچین، کمپفرول، اپی کتچین، کاتچین گالات، گالیک اسید، گالوکتچین، اپی کتچین و الاژیک اسید در گونه Satureja hortensis شناسایی شده است.
کاربردهای مرزه
از گونه های مرزه از جمله S. hortensis به عنوان ادویه، دمنوش، طعم دهنده غذا و نگهدارنده مواد غذایی استفاده می شود.
در طب سنتی به عنوان تخفیف دهنده دردهای عضلانی، دردهای رماتیسمی و دردهای عصبی، نیرو بخش و مقوی، عامل ضد نفخ، اثر نیرو دهنده و تسهیل کننده عمل هضم، درمان اختلالات گوارشی مثل کرامپ، استفراغ، اختلال در هضم و اسهال، مقوی معده و رفع ضعف و چنگ زدگی معده و عفونتهای دستگاه تنفس، سرما خوردگی، برونشیت و سینوزیت، تقویت جسمانی کودکان کم بنیه و مبتلا به نرمی استخوان به کار می رود.
خواص دارویی مرزه
بر اساس مقالات مروری منتشر شده گونه S. hortensis دارای خواص ضد میکروب و ضد باکتری بر ضد Pseudomonas aeruginosa، Staphylococcus aureus، Escherichia coli، Bacillus cereus، Salmonella typhimurium، گونه های Pseudomonas؛ خواص ضد قارچ بر ضد Aspergillus parasiticus، Candida albicans، Candida glabrata و Alternaria solani
است. بازدارنده تولید آفلاتوکسین، آنتی اکسیدان، سیتوتوکسیک، ضد درد، فعالیت ضد حشره، ضد پارازیت، ضد عفونی کننده و ضد اسپاسم، ضد التهاب، ضد ویروس HSV، آنفلونزا و ایدز و ویروس موزائیک کدو، درمان اختلالات گوارشی معده و روده شامل کرمپ، استفراغ، اختلال در هضم و اسهال، محافظت از سلولهای کبدی، بازدارنده آنزیم استیل کولین استراز و بوتیریل کولین استراز (دو آنزیم مهم در بیماری آلزایمر)، اثرات ضد تومور و ضد مالاریا است.