زیره سیاه
گیاه زیره سیاه با نام علمیL. Carum carvi از خانواده Apiaceae می باشد. نام انگلیسی آن Caraway می باشد. جنس Carum در ایران دو گونه گیاه علفی چند ساله دارد. C. carvi که زیره سیاه اروپایی نام دارد و C.caucasicum زیره سیاه قفقازی می باشد. گونه اخیر در ارتفاعات کوههای سبلان و رشته کوههای مرتفع البرز می روید. زیره سیاه دارای ارقام یک و دو ساله است. ارتفاع گیاه از 30 تا 100 سانتی متر است. ریشه غده ای، دوکی شکل و گوشتدار است ساقه توخالی، شیاردار و منشعب است.
برگهای با دمبرگ غلاف دار مشاهده می شوند. گل آذین به صورت چتر مرکب از 8 تا 16 چترک و به طول 5/5 سانتی متر است. رنگ گلها سفید یا صورتی است. میوه ها به رنگ قهوه ای، بیضی شکل و معطر هستند.
مواد موثره
اسانس
میوه زیره سیاه دارای اسانس، چربی (10 تا 18 درصد)، پروتئین (20 %)، کربوهیدرات (15%)، اسیدهای فنلی (کافئیک اسید)و فلاونوئید (کوئرستین و کمپفرول)، تانن، آلکالوئید می باشد. بذور زیره سیاه دارای 1 تا 9 و یا 3 تا 7 درصد اسانس هستند. بر اساس فارماکوپه اروپا میوه های زیره سیاه باید حداقل دارای 3 % اسانس باشند و ترکیبهای عمده دارای D-کارون (50 تا 65 %) و لیمونن (بیش از 45 %) باشد.
اسیدهای چرب
مهمترین اسیدهای چرب پتروسلنیک اسید، لینولئیک اسید و اولئیک اسید می باشد. در یک مطالعه در سه اکوتیپ زیره سیاه شامل اکوتیپ های تونس، آلمان و مصر میزان پتروسلنیک اسید (از5/29 % تا 1/31% ) میزان لینولئیک اسید (از 7/28% تا 30%) و اولئیک اسید (از 2/21 % تا 5/27 %) گزارش شد. سایر اسیدهای چرب شامل میریستیک اسید، پالمیتیک اسید، استئاریک اسید و لینولئیک اسید می باشد.
پراکندگی جغرافیایی
خاستگاه زیره سیاه آسیا و خاور میانه می باشد و در حدود 1000 سال قبل از شمال آفریقا به اروپا منتقل شد. هم اکنون در بسیاری از کشورهای اروپایی، آمریکا، کانادا، استرالیا، جامائیکا، مراکش، سوریه و ترکیه کشت و کار می شود.
نیازهای اکولوژیکی
زیره سیاه گیاهی دو ساله است و در نواحی مرتفع و مرطوب می روید. بذرها به مدت 2 تا 3 سال قوه رویشی مناسبی دارند. در دمای 7 تا 9 درجه سانتیگراد جوانه می زنند و 18 تا 25 روز بعد سبز می شوند. رشد اولیه کند است و برگهای اصلی 11 تا 14 روز بعد سبز می شوند. مرحله گلدهی و تشکیل میوه در دمای 16 تا 20 درجه سانتیگراد صورت می گیرد. در طول رویش به آب فراوان نیاز دارد و بیشترین نیاز آبی در مرحله گلدهی است خاکهای با بافت متوسط که حاوی نیمی شن و نیمی رس هستند برای کشت زیره مناسب است. رشد گیاه در سال دوم از اوایل فروردین آغاز می شود و گلها در اوایل اردیبهشت ظاهر می شوند و بعد از گذشت 40 تا 50 روز میوه ها ظاهر می شوند و در اوایل مرداد بذرها آماده برداشت هستند.
کاشت و برداشت
زیره سیاه در طول رویش به مواد و عناصر غذایی نیاز دارد و کاهش مواد غذایی عملکرد کمی و کیفی گیاهان را کاهش می دهد. در فصل پاییز اضافه کردن فسفر و پتاسیم در هنگام آماده سازی زمین توصیه شده است و در فصل بهار اضافه کردن ازت به خاک قبل از کشت گیاهان ضروری است. زیره سیاه به خاکهای مرطوب با ساختمان نرم و یکنواخت نیاز دارد. زمان مناسب برای کشت زیره سیاه اواخر اسفند یا اوایل بهار می باشد. در سال اول تنها برگهای طوقه ای سبز می شوند تاخیر در کشت میتواند رشد برگها را به تاخیر اندازد.
فاصله ردیفهای کشت بین 20 تا 25 سانتی متر در نظر گرفته می شود. کشت مخلوط برای زیره سیاه توصیه شده است و در سال اول مبارزه با علفهای هرز ضروری است.
در مقیاس کوچک برداشت گیاهان با دست صورت می گیرد و در مقیاس وسیع برداشت با ماشین صورت می گیرد. برداشت مصول نباید در روزهای بارانی صورت گیرد چون رطوبت حاصل از بارندگی آسیب جبران ناپذیری به محصول وارد می کند. بعد از برداشت بذرها را جدا کرده و در سایه یا با خشک کن الکتریکی خشک می کنند.
کاربردها
صنایع غذایی
از زیره سیاه به عنوان طعم دهنده نان، شیرینی، سوسیس، پنیر و ترشی استفاده می شود.
طب سنتی
اسانس زیره سیاه ضد نفخ و ضد اسپاسم و اشتها آور است، خاصیت ضد میکروب و ضد عفونی کننده دارد و بر طرف کننده ناراحتیهای معده می باشد. در کولیت روده و دلپیچه کودکان موثر است. در طب سنتی ابن سینا برای کاهش وزن استفاده می شد. قاعده آور است و در ازدیاد شیر در زنان شیرده نقش دارد. اسانس زیره در عطر سازی، دهان شویه، خمیر دندان و صابون استفاده می شود.
خواص دارویی
- فعالیت آنتی اکسیدان
- محافظت از کبد
- ضد زخم معده
- ضد دیابت
- ضد التهاب
- ضد حشره
- ضد درد
- ادرار آور
- ضد میکروب
فرآورده‌های دارویی
نام تجاری | شکل دارویی | نام شرکت |
کارمیناتیف | پودر | دینه |
کاراوی میکسچر | محلول | ایران داروک |
کارامین | پودر | گل دارو |
