شیرین‌بیان
شیرین‌بیان گیاهی چندساله از تیره پروانه آسا (Leguminosae (Fabaceae) است. این محصول شامل قطعاتی ضخیم و کاملاً چوبی از ریزوم است که پوسته‌ای به رنگ قهوه‌ای تیره سطح بیرونی آن را پوشانده و قسمت داخلی آن به رنگ زرد طلایی می‌باشد که طعم بسیار شیرینی دارد. مجو(mej-jo)، مَهْک، سوس (نام ترکی)، متکی، ملو نام های دیگر این گیاه است. همچنین، ریشه شیرین‌بیان در بازار به نام آسه نیز عرضه میشود.
ارتفاع گیاه شیرین‌بیان بین 100 تا 200 سانتیمتر است و داراي شاخ و برگ‌های انبوه و فراوانی می‌باشد. برگ‌ها مرکب و داراي 4 تا 7 جفت برگچه و یک برگچه انتهایی است که به رنگ سبز تیره هستند. طول ریشه شیرین‌بیان به نوع گیاه و شرایط اقلیمی محل رویش وابسته است و ارتفاعی به‌اندازه 30 تا 60 سانتیمتر دارد، حتی در مناطق خشک و خاک‌های سبک ممکن است طول آن به 200 سانتیمتر هم برسد. ریشه‌های این گیاه در بیرون از زمین به رنگ قهوه‌ای و در زیرخاک به رنگ زرد هستند. گل‌های زرد، ارغوانی یا بنفش‌رنگ این گیاه به‌صورت نامنظم یا مجتمع در انتهاي ساقه‌های گل دهنده مشاهده می‌شوند. طول میوه خرمایی‌رنگ شیرین‌بیان به 2 تا 3 سانتیمتر می‌رسد. میوه آن ازلحاظ ریخت‌شناسی دارای طرفین باریک و کم و بیش نوک‌تیز است و داخل میوه سه تا پنج دانه لوبیایی شکل به رنگ قهوه‌ای وجود دارد.
این گیاه واریته های (جوره، نوع) متفاوت دارد که از مهم‌ترین آن‌ها:
نوع تیپیکا (var. typica)Glycyrriza glabra : به شیرین‌بیان اسپانیایی معروف است، میوه آن کاملاً صاف و بدون کرک است.
نوع گلاندولیفرا (var. glandulifera) Glycyrriza glabra : معروف به شیرین‌بیان روسی است. شیرینی این گیاه ملایم و کم‌وبیش تندمزه است. پیکر رویشی کم‌وبیش چسبناکی دارد و فاقد ریشه راست است.
نوع ویولاسه (var. violacea) Glycyrriza glabra : این گیاه شیرین‌بیان ایرانی است و عمدتاً در فلات ایران، عراق و ترکیه به‌صورت خودرو وجود دارد. این گروه ریشه‌هایی بسیار ضخیم دارد.
نوع پالیدا (var. pallida) Glycyrriza glabra : این گیاه به شیرین‌بیان ترکیه‌ای (آناتولی) معروف است و به‌صورت علف هرز خودرو یافت میشود.
هیچ ممانعتی برای استفاده انواع گونه‌های مختلف این گیاه وجود ندارد، اما بعضی از آن‌ها به‌اندازه کافی شیرین نیستند و ارزش تجاری کمتری دارند. اسید گلیسیریزیک (GA) مهم‌ترین ترکیب در ماده مؤثره شیرین‌بیان می‌باشد که 50 مرتبه از شکر شیرین‌تر است. طعم شیرین آن با طعم شکر بسیار متفاوت است، این ماده در غدد چشایی سریع‌تر تولید طعم شیرین می‌کند و شیرینی طولانی‌تری نسبت به شکر دارد. نکته جالب‌توجه اینکه مقدار اسید گلیسیریزیک با سن گیاه افزایش می يابد. درصد GA مهم‌ترین شاخص در تعیین کیفیـت ریشـه شیرین‌بیان و میـزان عصـاره محلـول در آب است. به‌طوری‌که بر طبق دارونامه گياهي آمريکا (The united states pharmacopoeia) درصـد اسـید گلیسیریزیک باید حداقل 5/2 درصد باشد. نتایج بررسی کیفیت ریشه شیرین‌بیان جمع‌آوری‌شده از رویشگاه‌های مختلف ایران نشان می‌دهد که غلظت اسید گلیسیریزیک و عصاره محلول در آب نمونه‌های جمع‌آوری‌شده در کرمانشاه، سرحد فارس و کرمان بیشترین میزان را دارا می‌باشند و به‌عنوان مرغوب‌ترین محصول شیرین‌بیان معرفی‌شده و از جنبه صادراتی نیز حائز اهمیت هستند.
روش‌های متفاوتی برای استخراج اسید گلیسریزیک از پودر ریشه شیرین‌بیان وجود دارد. اساس این روش‌ها اغلب استخراج با آب داغ در فشار محیط، استفاده از اسیدها و قلیاها یا هر دو و افزودن آن‌ها به آب داغ یا بخار براي افزایش بهره‌وری است. در استاندارد ملی ایران و دارونامه هاي گياهي از روش کروماتوگرافی مایع با کارایی بالا براي تعیین مقدار اسید گلیسریزیک استفاده شده است.
شیرین‌بیان در کشورمان با پراکنش وسیعی کشت میشود. این محصول در استان‌هایی مثل خراسان (شمالی و رضوی)، آذربایجان شرقی و غربی، زنجان، گلستان، کردستان، فارس، اصفهان و تهران زیر کشت می‌باشد. از این میان استان فارس قطب تولید شیرین‌بیان کشور است و به‌طور متوسط سالانه 6 هزار تن عصاره از این گیاه در کارخانه‌های متعدد این استان تولید میشود.
این گیاه اغلب به‌صورت علـف هـرز می‌روید و به دلیل توسعه زیاد ریشه و ریزوم موجب کاهش محصولاتی چون گندم، صیفی، پنبه، سیب‌زمینی، چغندرقند و علوفه در مزارع و باغات میشود. این گیاه در اغلـب اراضی زراعی تحت آیش (Fallow: رها کردن زمین به‌صورت کشت نشده برای دوره‌ای یک تا چندساله است، هدف از این کار مهار کردن علف‌های هرز، ذخیره آب و یا عناصر غذایی قابل‌استفاده گیاه است) می‌روید. در استان‌های غربی ایران، برداشت شیرین‌بیان در زمان‌های آیش انجام میشود، به این صورت که کشاورزان زمین‌های ایـن مناطق را شخم می‌زنند تا شیرین‌بیان رشد کرده و در پایـان فصـل، ریشـه آن را جمع‌آوری کنند.
اطلاعات تجاری
دو فرم اصلی گیاه شیرین‌بیان در تجارت، ریشه شیرین‌بیان (Liquoriti radix) و عصاره آن (Glycyrhizae extractum or Succus liquiritiae) است که از اقلام مهم صادراتی ایران محسوب می‌شوند. در پایان سال 1396 تولید سالانه پودر و عصاره شیرین‌بیان ایران 18150 تن (هجده هزار و صد و پنجاه تن) بوده است. از این میزان در حدود 70 درصد مربوط به واحدهای تولیدی استان فارس است. اتحادیه شیرین‌بیان ایران که در همین استان مستقر است در سال‌های 2016 و 2017 (1395، 1396) رتبه نخست صادرات پودر و عصاره شیرین‌بیان در جهان را به دست آورد. در سال 1395 سهم صادرات شیرین‌بیان استان فارس در ایران 84 درصد کل کشور بوده است.
سالانه بیش از 7 هزار تن پودر و عصاره این گیـاه از ایـران بـه کشورهای آلمان، امارات متحده عربی، هلند، فرانسه و فنلاند صادر می‌گردد. براساس آمار مرکز تجارت بین‌المللی (ITC)، میزان صادرات عصاره شیرین‌بیان (HS Code:13021200) از ایران به کشورهای دیگر را می توان در نقشه زیر مشاهده کرد. بر روی نقشه فلش‌هایی به رنگ آبی وجود دارد که ضخامت این خطوط بیانگر میزان صادرات به مقصد مشخص شده است، همان‌طور که در نقشه دیده میشود ضخیم‌ترین فلش مربوط به بیشترین سهم صادرات عصاره شیرین‌بیان به کشور آلمان در سال 2019 بوده است. تحقیقات جهانی بازار، رشد سالانه 4 درصدی در بازار جهانی صادرات عصاره شیرین‌بیان را بین سال 2017 و 2025 پیش‌بینی می‌کند.
کشورهای اروپایی بزرگترین بازار محصولات آرایشی در دنیا را دارا هستند. در سال 2018 در حدود 70 درصد از کل صادرات از اتحادیه اروپا (6/78 میلیارد یورو) به فروش لوازم‌آرایشی و مراقبت از پوست و مو اختصاص یافت. از طرفی، بازار جهانی محصولات مراقبت در مقابل آفتاب (Global Sun-Care Market) در سال 2018 به میزان 11.65 میلیارد دلار در سال ارزش گذاری شده است و پیش بینی می شود ارزش آن با رشد سالانه 85/7 درصد به 17 میلیارد دلار در سال 2024 ارتقا یابد. کارخانه‌های ساخت لوازم‌آرایشی و بهداشتی به علت تمایل و گرایش متقاضیان برای استفاده از محصولات طبیعی درصدد حذف ترکیبات شیمیایی و سنتز شده از فرمول ساخت محصولات خود و جایگزینی این ترکیبات با مواد طبیعی هستند. ازاین‌رو، عصاره شیرین‌بیان به علت دارا بودن عناصر و ترکیبات فعال برای مبارزه با پیری و حذف چین‌وچروک در پوست از اهمیت ویژه‌ای برخوردار گردید. آلمان و بعدازآن فرانسه از بزرگترین واردکنندگان عصاره شیرین‌بیان در قاره اروپا هستند. ضد آفتاب‌ها و محصولات ضد پیری مشتریان زیادی را در سرتاسر دنیا به خود جلب کرده است. ازاین‌رو این کشورها بازار هدف مناسبی برای صادرات از کشورهای خاورمیانه که رویشگاه اصلی شیرین‌بیان هستند، به شمار می‌روند.
میزان ارزش صادراتی این محصول در سال 2019 به کشور آلمان معادل 15434000 دلار (پانزده میلیون و چهارصد و سی و چهار هزار دلار) بوده است. میزان صادرات عصاره شیرین‌بیان از ایران در حدود 6/10 درصد از کل صادرات جهانی بوده است و با این میزان در رتبه سوم صادرات جهانی این محصول قرار دارد.
فروشندگان عمده (Vendors) این گیاه در سراسر دنیا شامل شرکت های Norevo GmbH (آلمان)، MafcoWorldwide (آمریکا)، Zagros Licorice (کرمانشاه، ایران)، VPL Chemicals (هند)، SepidanOsareh (شیراز، ایران)، Maruzen Pharmaceuticals (ژاپن)، Zelang Group (چین)، Ransom Naturals (انگلستان) می شوند.
شرایط کشت و نیازهای اکولوژیکی
شیرین‌بیان گیاهی نورپسند است و نور کافی سبب افزایش ماده مؤثره در ریشه آن میشود. در طول دوره رویش به هوای گرم (دمای 6 تا 25 درجه سانتی‌گراد) و آفتاب کافی نیاز دارد. بیشترین رشد ریشه این گیاه در خاک‌های شنی سبک با pH بین 5/5 تا 2/8 دیده میشود.
تکثیر این گیاه بیشتر توسط روش رویشی که همان تقسیم ريزوم است انجام می‌گیرد، زیرا بذر این گیاه پوسته ضخیمی دارد و به سختي جوانه مي زند. زمان مناسب تکثیر رویشی شیرین‌بیان در اواسط پاییز قرار دارد. بهترین زمان برای کاشت مستقیم بذر اوایل فروردین و زمان کاشت غیرمستقیم آن (خزانه هواي آزاد) اواخر فصل بهار عنوان‌شده است. چنانچه شیرین‌بیان به روش رویشی تکثیر یابد، ریشه آن 3 تا 4 سال پس از کاشت و اگر تکثیر توسط بذر انجام‌گرفته باشد 5 تا 6 سال پس از کاشت قابل‌برداشت است. در فصل بهار سال اول به‌منظور توسعه ریشه، ساقه‌های شیرین‌بیان را از فاصله 10 سانتی‌متری سطح زمین قطع و از زمین خارج می‌کنند.
نتایج مطالعات نشـان می‌دهد ریشه شیرین‌بیان در سـال چهارم بهترین رشد را دارد که در این زمان غلظت اسید گلیسریزیک هم در بالاترین غلظت خود قرار دارد. زمان مناسب برداشت ریشه اوایل پاییز تا اواخر زمستان یعنی پس از خشک شدن اندام‌های هوایی بر اثر سرما است.
ریشه‌ها را بلافاصله پس از برداشت با آب جاري می‌شویند. بعد از تمیز کردن، پوست ریشه‌ها را جدا می‌کنند، سـپس آن‌ها را بـه قطعات 10 تا 15 سانتیمتـري تقسـیم و خشـک می‌نمایند. لازم به ذکر است که دمای مناسب خشک‌کردن ریشه‌ها در خشک‌کن الکتریکی 40 درجه سانتی‌گراد است.
برای مقابله با آلودگی های میکروبی و رشد میکروارگانیسم ها در حین ذخیره ریشه ها از بخار استفاده میشود. در اتحادیه اروپا فقط این روش برای گندزدایی ریشه سرخارگل دارای مجوز است.
کاربردها
از شیرین‌بیان در کشورهاي پیشرفته دنیا مانند آمریکا حدوداً 500 نـوع فرآورده مختلف تولید میشود. شیرین‌بیان در سراسر دنیا طرفداران زیادی دارد و از آن استفاده‌های متنوعی میشود؛ برای مثال:
- در اروپا آب‌نبات‌هایی با طعم تند از آن تهیه میشود کـه بسیار موردتوجه است.
- مردم ایتالیا ابن گیاه را به شکل طبیعی آن استفاده می‌کنند، به این نحو که ریشه ایـن گیـاه را پـس از شسـتن، به‌عنوان خوشـبوکننده دهـان می‌جوند.
- در آشپزي چینی شیرین‌بیان اغلب براي خوش‌طعم کردن سوپ‌ها به‌عنوان چاشـنی به کار می‌رود.
- شیرین‌بیان در سوریه طرفداران زیادی دارد و به‌صورت نوشـیدنی در بـازار عرضه می‌گردد.
- شیرین‌بیان در سوریه طرفداران زیادی دارد و به‌صورت نوشـیدنی در بـازار عرضه می‌گردد.
علاوه بر این عصاره این گیاه در صنایع مختلف در طیف وسیعی کاربرد دارند مثلاً:
- در صنایع بهداشتی (تهیه انواع کرم، لوسیون، تونیک مو، عطر، شامپو، خمیردندان)
- در صنایع نساجی (رنگ رنگرزی)
- در صنایع غذایی (افزایش‌دهنده طعم برای کاکائو، مرباها، مارمالادها، تولید ماءالشعیر، نوشیدنی‌های تخمیری، نوشابه‌ها، آدامس، پاستیل، شکلات‌های مختلف)
- در صنعت دخانیات (مصرف عمده عصاره شیرین‌بیان در دنیا، کاربرد در صنعت دخانیات است)
- امروزه از عصاره شیرین بیان به طور گسترده برای تولید مونو آمونیوم گلیسیریزینات (MAG) استفاده می شود. MAG به عنوان یک جایگزین در محصولات شیرین شده بوسيله استویا پتانسیل رشد زیادی دارد، اگرچه تولید فعلی آن بسیار اندک است. شرکت Mafco آمریكا یكی از بزرگترین تأمین كنندگان MAG در دنیاست که محصول خود را با نام تجاری Magnasweet به بازار عرضه می كند.
- یمنی‌ها گشنیز را با فلفل قرمز و سایر ادویه‌جات مخلوط می‌کنند و یک چاشنی به نام جوهگ تهیه می‌کنند.
قابل‌توجه است که تنها بخش بسیار اندکی از عصاره این گیاه در صنعت داروسازي کشورمان به کار می‌رود.
مختصری از خواص دارویی و درمانی گیاه
شیرین بیان در چین به عنوان پادشاه داروهای چینی» شناخته شده است و تأثیر درمانی در زمینه آسم، سرفه، التهاب، روماتیسم، گاستریت، زخم گوارشی و ورم مفاصل دارد. امروزه نیز عصاره آن در پزشکی مدرن با عملکردهای ضد ویروسی، ضد حساسیت، ضد تومور و تنظیم سیستم ایمنی بدن مورد استفاده قرار می گیرد. تخمین زده می شود صنعت داروسازی چین 50٪ از استفاده از مصرف شیرین بیان این کشور را به خود اختصاص می دهد.
عصاره ریشه این گیاه مدر و ملین است. همچنین اثر قابل‌ملاحظه‌ای در معالجه زخم اثنی عشر، بیماری‌های معده و درمان برونشیت دارد. عصاره این گیاه همچنین مانع همانندسازی ویروس HIV در بیماران مبتلا به ایدز میشود.
تحقیقات نشان می‌دهد که عصاره شیرین‌بیانی که عاری از گلیسیریزین (DGL) (Deglycyrrhizinated) باشد تورم را کاهش می‌دهد و به‌اندازه برخی از داروهای شیمیایی برای درمان زخم‌های گاستریت مؤثر است.
محصولات دارویی موجود از این گیاه در بازار دارویی:
ردیف | نام دارو | شکل دارویی | خواص دارویی | نام شرکت سازنده |
1 | رگلیس | قرص معطر | درمان نفخ معده و اثنی عشر، ترشح زیاد اسید و نفخ معده | ایران داروک |
2 | د- رگلیس | قرص (بدون گلیسیریزن) | پیشگیری از ایجاد زخم پپتیک در مصرف هم‌زمان با داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی | ایران داروک |
3 | لیکوفار (Licophar) | قرص مکیدنی | ضدالتهاب گلو، خلط‌آور و ضد سرفه | گل دارو |
4 | گاسترین | قرص | ضدالتهاب و مسکن درد معده، تسریع در التیام ورم و زخم‌های معده و اثنی عشر | گل دارو |
5 | منتازین | قرص | بهبود دردهای گوارشی، درمان زخم معده و ضد نفخ و ملین | ابن ماسویه |
6 | آلتادین | قرص | درمان التهاب و تحریک مخاط گلو، خلط‌آور در سرفه‌های تحریکی | دینه |
7 | شیرینوش | شربت | درمان زخم معده، اثنی عشر، گاستریت و گاسترولوژی | گل دارو |
مصرف بی‌رویه ریشه‌های این گیاه به دلیل تحریک غدد فوق کلیوی و ترشح بیش‌ازاندازه هورمون آلدسترون (Aldosterone) ممنوع اعلام گردیده است. این حالت سبب عوارضی چون اختلال بروز عوارض نامطلوب ازجمله اختلال در فعالیت‌های متابولیسمی، افزایش فشارخون و بالا رفتن وزن می‌گردد.
اوکراتوکسین (Ochratoxin A) A یکی از سمومی است که توسط برخی کپک‌ها (A ochraceus) در شرایط نامناسب انبارداری، رطوبت و بسته‌بندی عصاره شیرین‌بیان تولید میشود. این سم باعث بروز صدمات جدی در کلیه، کاهش وزن گیری و کاهش توانایی سیستم ایمنی میشود. غلظت اکراتوکسین A از مهم‌ترین عوامل ارزیابی کیفی محصولات شیرین‌بیان است. کمیسیون اروپا (EC) حداکثر میزان مجاز این سم در ریشه‌ی شیرین‌بیان را 20ppb (Part Per Million) تعیین کرده است.
