پنیرک
پَنيرَك با نام علمیMalva sylvestris L. به تیره پنیرکیان (Malvaceae) تعلق دارد. این گیاه در اصطلاح محلی خراسان، نان کلاغی گفته میشود و یکی از داروهای گیاهی معروف برای ناراحتیهای سینه و درمان گرفتگی صداست. همچنین، از این گیاه به نام های ختمی خَبّازي و خيرو نيز نام برده میشود. پنیرک گیاهی دارویی و بومی ایران است که ارزش غذایی بالایی داشته و در طب سنتي ایران در درمان بسياري از بیماریها کاربرد دارد. این گیاه از 8 قرن قبل از ميلاد مسيح مصرف میشده است.
در منطقهای از سوریه، مطالعات باستانشناسی وجود بذر پنیرک را در جرم دندان فسیل انسانها نشان داد و محققان به این نتیجه رسیدند که به دلایل کاربرد این گیاه بهعنوان یک ماده غذایی و همچنین خواص دارویی، احتمالاً سابقه استفاده از آن بسیار طولانی است.
ارتفاع پنیرک متفاوت است و به شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد و بین 50 تا 100 سانتیمتر متغیر است. ساقههای آن متعدد، در قسمت انتهایی کموبیش چوبي، پوشيده از کرکهای ساده و غدههای پراكنده هستند. برگها بر روی ساقهها بهصورت متناوب قرار گرفتهاند. برگهای پاييني در مقایسه با برگهای بالایی پهنترند و به شكل دايره، بيضوي تا قلبي شکل دیده میشوند. حاشیههای آنها کنگرهای یا دندانهدار است. این اندام در سطح رويي پوشيده از كرك و در سطح زيرين كرك دار يا بدون كرك است. گلهای صورتیرنگ پنیرک از زاویه بین برگها و ساقهها ظاهر میشوند. گلبرگهای آنها مستطيلي يا تخممرغی شکل هستند و گلها اغلب در حالت خشك، بنفش تا آبیرنگ دیده میشوند. ميوه پنیرک به قطر 5 تا 8 میلیمتر، لوبیایی شكل و مسطح و دهقسمتی است. دانههای قرمز تا قهوهایرنگ این گیاه هم چروك هاي شبکهای ريز و کمعمق دارد و قطر آن در حدود 2 میلیمتر اندازهگیری شده است.
مواد مؤثره
تمام قسمتهای گیاه پنیرک بهویژه گلها و برگها سرشار از ترکیباتی هستند که در حضور آب ماده ژله مانند موسیلاژ تولید میکنند؛ بنابراین بهطور سنتی برای درمان انواع بیماریها استفاده میشود.
نتایج بسیاري از تحقیقات نشان داده که عصاره گل پنیرك حاوی مقادیر متفاوتی از کلسیم، منیزیم، اسیدهای آمینه ضروري سرین و آلانین، هیدروکسی پرولین، اسید گلوکورونیک، اسید گالاکتورونیک، اسید یورونیک، آنتوسیانین و اسید فرولیک و گالاکتوز میباشد. این گیاه منبع غنی از ویتامینهای B، A و C و مواد با ارزش دیگر مانند فلاونوئیدها، کاروتنوئیدها، توکوفرول ها، کربوهیدراتها، اسیدهای چرب اشباع نشده، بتاکاروتن و لیکوپن میباشد. پنيرك همچنین به تفکیک اندامها داراي ترکیبات زير است:
- تركيبات شيميايي برگ: پلی فنول، ویتامین E، C و بتاکاروتن، گاسیپتین، گلوسید، فلاونوئید.
- تركيبات شيميايي گل: در گل پنيرك مقدار كمي مادة رنگي به نام مالوين يافت میشود كه در اثر هيدروليز به گلوكز و مالوينين تجزيه میگردد. مطالعات ديگري نشان میدهد كه در تمام اندام گياه مقدار قابلملاحظهای در حدود 15 تا 50 درصد موسیلاژ وجود دارد که در اثر هيدروليز، تبديل به گالاكتوز، آرابينوز، گلوكز رامنوز و اسيد گالاكتورونيك میشود. گلهای پنيرك دارای ال – آربينوز، ال – رامنوز و دي – گالاكتوزرونيك اسيد میباشند. همچنين گلهای پنيرك حاوي مقدار كمي تانن و حدود يك دهم درصد لوكوآنتوسيانين ها و آنتوسيانين است.
- تركيبات شيميايي ساير اندامها: تمام اندامهای پنيرك از جمله ريشه داراي تانن، مواد لعابي فراوان، قند، اكسالات كلسيم، مواد رزيني و پكتين هستند.
پراکندگی جغرافیایی
این گیاه یکساله، دوساله و بهندرت چندساله است که منشأ آن جنوب اروپا و آسیا است، اما بهعنوان علف هرز در اکثر نقاط جهان میروید. پنیرک بهعنوان گیاه خودرو در نواحی مختلف ایران از جمله استانهای گیلان، مازندران، تهران، نواحی مرکزی ایران، خراسان، هرمزگان، کرمان و بلوچستان میروید.
نیازهای اکولوژیکی
پنیرک در اکثر نقاط دنیا بهصورت خودرو یافت میشود و این نشاندهنده سازگاری زیاد این گیاه با شرایط اقلیمی متفاوت است. پنیرک به نور و آب فراوان نیاز دارد و در انواع مختلف خاک و با مقادیر متفاوتی از فسفر، نیتروژن و کربن آلی رشد میکند.
کاشت، برداشت و فرآوری محصول
اولین گلهای پنیرک در اواخر بهار پدیدار میشوند و گلدهی تا اواخر تابستان ادامه مییابد. بهترین زمان جمعآوری گلهای این گیاه، تابستان وقت شکفتن گلهاست، درحالیکه برگهای گیاه را بایستی در فصل بهار جمعآوری نمود. برداشت گلها نباید در آفتاب مستقیم انجام گیرد زیرا اثرات نامطلوبی بر مواد مؤثره آن دارد. گلهای این گیاه بهتدریج و همراه کاسبرگ برداشت میشود، این گلها باید به سبد منتقل شوند و از هرگونه فشار به آنها خودداری گردد تا خشک شوند.
برگها بدون دم برگ بهتدریج توسط کارگر برداشت میشود. بهترین زمان برای برداشت برگ این گیاه زمانی است که گیاه به مرحله گلدهی واردشده است زیرا در این مرحله بیشترین مقدار مواد مؤثره را دارا میباشند.
کاربردها و خواص دارویی
از نظر طب ایرانی، پنیرک دارای طبع سرد و مرطوب است و میتواند برای درمان بیماریهایی با طبیعت گرم و خشک مورد استفاده قرار گیرد. بیشتر اثرات دارویی این گیاه مربوط به موسیلاژ و آنتوسیانین موجود در گلهای این گیاه است. در ادامه به اثرات دارویی این گیاه اشاره میشود:
- در کتب داروسازی کشورهای فرانسه و سوئیس نقل شده است که گل و میوههای نارس این گیاه در درمان سیاهسرفه مفید است.
- از خیسانده، ضماد و پودر آن در رفع تحریکات دستگاه گوارش، مجاري ادرار، مجاري تنفسی، رفع سرفههای برونشیتی و نرم کردن سینه، تورم لوزهها و رفع یبوست استفاده میشود.
- در مطالعات متعدد مشخص گردیده است که عصاره گل پنیرک به علت افزایش سنتز کلاژن، سطح بالای سلولهای فیبروبلاست و کاهش سلولهای التهابی در ناحیه زخم باعث بهبود سریع آن پس از جراحی، سوختگی و کاهش اثر اسکار آن در طول زمان خواهد شد.
- گیاه پنیرک بهعنوان گیاه ضد بارور شناخته شده است؛ زیرا ترکیبات موجود در این گیاه با ایجاد اختلال در فرآیند تخمکگذاری باعث ناباروری در زنان و حتی سقط جنین میشود.
- آنتوسيانين موجود در گلهای پنيرك باعث كاهش ميزان كلسترول و تری گلیسیریدهای موجود در پلاسماي خون میگردد.
- کاربرد گلهای این گیاه بهصورت كمپرس گرم و حمام در رفع ناراحتیهای بواسير، بعضي تومورها و ورم پلك چشم معمول است.
- در مطالعهای، تأثير آنتوسيانين هاي پنيرك بر ليپيدها و رادیکالهای آزاد پلاسمايي میتواند از تشکیل لخته خون در رگ جلوگيري كرده و درنتیجه سبب كاهش بروز بیماریهای قلبي عروقي شوند.
- در یک بررسي اثرات عصاره برگ پنیرک بر اسپرم و مراحل اسپرماتوژنز مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج نشان داد که مورفولوژي سلولها تغییر کرده و تعداد سلولهای اسپرماتسیت اولیه و اسپرم افزایش معنیداری پیدا کرد.
- جوشانده گل این گیاه بهصورت کمپرس گرم براي رفع سوختگیها و ناراحتیهای همورویید و ورم پلک چشم بکار میرود.
- جوشانده برگ خشك پنيرك بهعنوان مسكن براي رفع سردردهاي ميگرنی، دلپیچه، ورم لوزهها و درد گلو مفید است.
- از جوشاندن گل و برگ آن محلولي به دست میآید كه اثر نرمکنندگی پوست بدن را داشته و بهصورت لوسيون، ماليدن آن بر روي پوست، آرامش و نرمي خاصي به افرادي كه داراي پوست حساساند، میبخشد.
- برگهای ساییده شده آن براي شكستگي استخوانها و تركیب آن با روغنزیتون براي عقرب گزيدگي مفيد است.
- دمکرده ساقه و برگ آن با شكر، گرفتگي صدا را برطرف میسازد و یا میتوان آن را بهصورت غرغره براي رفع تحریکات مخاط دهان، ورم لوزهها و درد گلو به کار برد.