بابونه
بابونه (German chamomile) با نام علمیMatricaria chamomilla L. (مترادف: M. recutita L.) به تیره کاسنی (Asteraceae) تعلق دارد. گیاه بابونه دارای دو گونه شناخته شده به نام بابونه رومی و آلمانی است. بابونه رومی (Anthemis nobilis L.)، از لحاظ ظاهری شبیه به بابونه آلمانی بوده ولی بین مواد موثره این دو گیاه اختلاف زیادی دیده میشود.
بابونه آلمانی را معمولاً با نام‌های مختلفی مانند بابونه فلوس (Flos chamomillae)، گل ماتریکاریا (Matricaria flowers)، بابونه کاذب شیرین، بابونه واقعی، بابونه وحشی و بابونا در سراسر دنیا می‌شناسند. کارل لینائوس (گیاه‌شناس و پزشک سوئدی که پایه‌گذار نظام امروزی طبقه‌بندی گیاهان و جانوران نیز هست) برای اولین بار بابونه را طبقه‌بندی کرده و نام جنس ماتریکاریا (Matricaria) را به آن داد زیرا این گیاه در معالجه بیماری‌های زنان یا بیماری‌های رحم کاربرد فراوانی داشته است.
بابونه گیاهی علفی و یک‌ساله است. ریشه آن مخروطی شکل و کم و بیش سطحی است. ریشه در اواخر دوره رویش از انشعاب های فراوانی برخوردار می شود. ارتفاع ساقه اصلی گیاه متفاوت است و به شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد و بین 50 تا 80 سانتی متر طول و به گل‌آذین‌های کپه‌ای (کاپیتول) منتهی میشود. برگها منقسم، باریک، کشیده و نیزه ای شکل است. برگ ها صاف و فاقد کرک هستند و به صورت متناوب نسبت به یکدیگر روی ساقه قرار می گیرند. گل ها در انتهای ساقه های اصلی و فرعی ظاهر می شوند. قسمت میانی گل ها که مجموعه ای از گلچه های لوله ای زردرنگ است و در اوایل رویش نیمه کروی است که با نمو کامل گلها و باز شدن گلچه های لوله ای کم و بیش مخروطی شکل (به شکل کله قند) می شوند. قطر گل های بابونه متفاوت و بین 5/1 تا 3 سانتی متر است. گل های بابونه دارای دو نوع گلچه زبانه ای و لوله ای می باشند. گلچه های زبانه ای سفیدرنگ هستند و تعداد انها بین 12 تا 18 عدد است. این گلچه ها از نظر جنسی ماده می باشند. گلچه های لوله ای زردرنگ هستند. این گلچه ها دو جنسی (نر ماده) بوده که پس از باز شدن استوانه ای شکل می شوند. میوه فندقه به طول 1 تا 5/1 میلی متر بوده و خاکستری رنگ است.
پراکندگی جغرافیایی
منشأ واقعی بابونه اروپا و آسیای غربی است ولی تقریباً در همه نقاط جهان به‌صورت خودرو دیده میشود. این گونه تقریباً در سراسر اروپا، سیبری غربی، آسیای صغیر، کوه های قفقاز، ایران، افغانستان و هند دیده می شود و به مرور زمان به آمریکای شمالی و جنوبی، نیوزیلند و استرالیا نیز پراکنش پیدا کرده است.
مواد مؤثره
فعالیت بیولوژیکی بابونه عمدتاً به دلیل مواد مؤثره متنوعی است که در آن وجود دارد ازجمله ترکیبات فنلی که از مهم‌ترین آنها فلاونوئیدهای آپی ژنین (Apigenin)، کوئرستین (Quercetin)، پاتولتین (Patuletin) و لوتئولین (Luteolin) هستند. از طرف دیگر، اجزای اصلی اسانس استخراج شده از گل‌های بابونه شامل، α-بیزابولول (α-bisabolol) و اکسیدهای آن، α-بیزابولول اکسید A و B (α-bisabolol oxide A and B) و کامازولن (Chamazulene) هستند که البته کامازولن در اسانس بابونه وجود ندارد و پیش ماده ی آن (ماتریسین) در هنگام اسانس گیری با روش تقطیر به کامازولن تبدیل می گردد. هرکدام از ترکیبات درصد مشخصی از اسانس این گیاه را به خود اختصاص می‌دهند و خواص دارویی ویژه‌ای را به آن می‌بخشند، مثلاً بیزابولول، آپی ژنین و لوتئولین دارای خواص ضدالتهابی و ضد اسپاسم هستند. بعلاوه، کامازولن که خواص ضد تورمی قابل توجهی دارد. این ماده آبی رنگ است و هرچه مقدار آن در اسانس بیشتر باشد رنگ آن به آبی تیره متمایل‌تر است. شایان توجه است که مقدار اسانس گلها متفاوت و به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد.
اسانس بابونه
بیشترین میزان اسانس (3/0 تا 5/1 درصد) دقیقاً قبل از شکوفایی کامل گلها قابل استحصال است. اسانس بابونه به روش تقطیر با آب استخراج میشود و محصول آن اسانسی غلیظ به رنگ آبی تیره یا جوهری است. این اسانس بویی شیرین و علفی دارد و مستعد تبخیر و تجزیه است و در اثر اکسیداسیون ممکن است سبز و سپس قهوه‌ای تیره شود و ارزش دارویی خود را از دست بدهد؛ بنابراین باید با دقت در بطری‌های تیره و در دمای پایین نگهداری گردد. کیفیت اسانس ممکن است در انواع مختلف گیاهان بابونه متفاوت باشد، اما در فارماکوپه های مختلف دنیا به روشنی ذکر شده است که برای استفاده در مصارف دارویی، مقدار آن در گلها باید 4/0 درصد باشد.
اسانس بابونه با استنشاق و یا از طریق پوست جذب میشود. این ترکیبات به پوست نفوذ کرده و وارد جریان خون شده و به‌عنوان دارو عمل میکنند. از اسانس بابونه به‌طور گسترده‌ای در رایحه‌درمانی، ماساژ، انواع کمپرس (حوله را در یک‌کاسه آب گرم (کمپرس گرم) یا سرد (کمپرس سرد) که حاوی چند قطره اسانس بابونه است قرار داده و سپس آن را بر روی قسمت آسیب‌دیده قرار می‌دهند) و حمام (در حمام‌های گرم یا سرد چند قطره اسانس یا کیسه‌ای حاوی گل‌های بابونه را برای اهداف درمانی قرار می‌دهند) استفاده میشود.
کشت محصول
کشت بابونه هم به صورت کاشت مستقیم (بذر) و هم به صورت غیرمستقیم ( نشاء) اتجام میگیرد ولی این گیاه در بیشتر مناطق دنیا به شکل وحشی رشد می‌کند که در این حالت ازلحاظ کیفیت و میزان مواد مؤثره بسیار متفاوت و گاهی بی‌کیفیت است. کشت آن به‌خصوص برای مصارف دارویی بسیار حائز اهمیت است. کاشت این گیاه اکثرا توسط بذر و به‌صورت بهاره و پاییزه انجام میگیرد. شایان توجه است که زمان کاشت نقش عمده ای را در عملکرد گل بابونه دارد. زمان مناسب برای کشت بذر به صورت پاییزه نیمه دوم شهریور و برای کشت بهاره نیمه دوم اسفندماه است. در این روش پس از آبیاری زمین به کشت ردیفی این محصول اقدام میشود و از آنجایی که نور نقش عمده ای در جوانه زنی بذر دارد بذرها را باید به صورت سطحی در زمین کشت شوند.
در بعضی از کشورها این گیاه به‌صورت یک کشته تکثیر میشود به این معنی که بذرها پس از رسیدن بر روی خاک ریخته و با بارندگی‌های پاییز خودبه‌خود سبز میشوند، البته در این روش تراکم یکسانی در بستر کشت دیده نمی‌شود.
برداشت محصول
زمان مناسب برداشت گل بابونه هنگامی است که گلها کاملاً باز شده باشند. برداشت زودرس یا دیرهنگام باعث کاهش کیفیت مواد مؤثره محصول میشود. همچنین، برداشت گلها باید در ظهر هنگام تابش مستقیم آفتاب انجام شود که بیشترین مقدار اسانس را دارا هستند.
کشت بابونه علاوه بر برداشت گل و اندام رویشی آن می‌تواند با هدف جمع‌آوری بذر نیز انجام گیرد که بهترین زمان برداشت بذر این گیاه وقتی است که گلچه های زردرنگ به قهوه‌ای تیره تغییر کرده است. جمع آوری بذر زودتر از زمان مذکور مناسب نیست زیرا قوه رویشی آنها به شدت کاهش می یابد. چنانچه بذرها با تاخیر برداشت شوند عملکرد آنها به شدت کاهش می یابد. زیرا، با کوچکترین ضربه یا وزش باد بذرها به اطراف ریزش میکنند. مقدار عملکرد بذر 30 تا 150 کیلوگرم در هکتار است.
فرآوری محصول
گل‌های بابونه باید حداکثر با 5 سانتی‌متر از دمگل آن برداشت شوند ولی این مقدار از دمگل سبب کاهش کیفیت اسانس آن میشود. به همین منظور پس از خشک شدن کامل گلها باید دم برگ، ساقه و سایر اندام‌های دیگر از آن جدا شوند.
برداشت گل ها توسط کارگر هزینه زیادی در بردارد و تنها در سطوح کوچک کشت قابل توجیه است ولی در مقیاس وسیع، برداشت تنها با ماشین های برداشت گل بابونه امکان پذیر است.
گلها باید بلافاصله بعد از برداشت خشک شوند و حتی اگر امکان انتقال آنها به انبار و مکانی برای خشک شدن وجود ندارد، باید آنها را در سایه و به دور از آفتاب پهن کرد، زیرا تاخیر در خشک کردن گل ها سبب تغییر رنگ و کاهش کمیت و کیفیت آنها می گردد. بهترین روش خشک‌کردن گل بابونه استفاده از خشک‌کن‌های الکتریکی در دما 40 تا 60 درجه سانتی‌گراد است. عملکرد گل ها به شدت به شرایط اقلیمی محل رویش، روش کاشت و برداشت آن بستگی دارد. عملکرد گل تازه بابونه 5/0 تا 2 تن در هکتار است که پس از خشک شدن به 1/0 تا 4/0 تن گل خشک تغییر می یابد.
بابونه در طول تاریخ
بابونه از دوره نوسنگی (9000 تا 7000 سال قبل از میلاد) کشت میشود و از همان زمان موردتوجه اقوام و ملت‌های گوناگونی بوده است.
این گیاه در قرون‌وسطی مورد استفاده گسترده قرار گرفت. پزشکان قرن شانزدهم و هفدهم بابونه را به‌عنوان تب بر تجویز می‌کردند. مصری‌ها این گیاه را مقدس می‌دانستند و معتقد بودند این گیاه هدیه‌ای از طرف خدای خورشید است. آلمانی‌ها بابونه را به‌عنوان یکی از 9 گیاه مقدس در نظر می‌گرفتند.
این گیاه از زمان بقراط، پدر علم پزشکی، در 500 سال قبل از میلاد مسیح استفاده میگردید. یونانیان باستان، مصری‌ها و رومی‌ها گل بابونه را برای درمان خشکی پوست به کار می‌بردند و آن را به‌عنوان یک نوشیدنی آرام‌بخش به شکل چای می‌نوشیدند.
بقراط، جالینوس و آسکلپیداس بابونه را به‌عنوان گیاهی دارویی عنوان کردند. سال 1488، صلاح الدین (Saladin von Asculum)، بنیان‌گذار دولت ایّوبیان مصر و شام، برای اولین بار اسانس آبی بابونه را معرفی کرد. این گیاه در اسلواکی بسیار مورداحترام است به‌طوری‌که برخی افراد در برابر آن تعظیم می کنند.
خواص دارویی
بابونه محبوب‌ترین گیاه دارویی مورداستفاده انسان‌هاست و صورت چای بسیار مصرف میشود. چای بابونه، با ریختن 150 میلی‌لیتر آب جوش در یک قاشق چای‌خوری انباشته (3 گرم) گل بابونه تهیه میشود؛ که به مدت 5 تا 10 دقیقه دم کشیده و پس‌ازآن از صافی عبور داده میشود. مشخص‌شده است که چای حاوی ترکیبات کاهش‌دهنده اسپاسم (اسپاسمولیتیک) یعنی- فلاونوئیدها است. با این حال نمی‌تواند التهاب داخلی را کاهش دهد زیرا در مقایسه با اسانس این گیاه دارای مقادیر بسیار کمی از ترکیبات ضدالتهابی است. اما اگر به‌صورت متناوب در طول زمان استفاده شود، التهاب را کاهش می‌دهد.
از مواد مؤثره گل‌های این گیاه داروهای ضد تورم و داروهایی برای معالجه دل‌درد، نفخ شکم و زخم‌های پوستی تهیه میشود و از دم‌کرده گل‌های این گیاه به‌عنوان اشتهاآور و هضم‌کننده غذا استفاده میکنند.
دائره‌المعارف پزشکی گیل (2005) (Gale Encyclopedia of Alternative Medicine) حدود 50 مورد بیماری را در انسان ذکر کرده است که در درمان آنها می‌توان از بابونه استفاده کرد. سیستم هومیوپاتی برای درمان انواع بیماری‌ها از بابونه استفاده می‌کند. بر اساس گزارش سازمان غذا و دارو ایران در سال 1399 داروهای گیاهی مشتق شده از بابونه شامل موارد زیر است :
| نام فراورده | نام تجاری | شکل دارویی | نام شرکت |
بابونه | ژانیس | روغن | صبح امید ماه نور |
بابونه | نوشاد | اسانس | گنجینه عصاره طبیعت |
بابونه عاقرقرحا | سودوفیت فراطب | روغن موضعی | فراطب ایساتیس شرق |
بابونه | – | دمنوش | نیاک |
بابونه مرکب | فول جوینت فراطب | ضماد | فراطب ایساتیس شرق |
بابونه | کالمومد فراطب | روغن | فراطب ایساتیس شرق |
بابونه (TS) | – | قطره خوراکی | زرد بند |
بابونه (ZB) | – | قطره موضعی | زردبند |
بابونه | – | قطره | امین |
بابونه | عِرقُ النَسا | پماد | شفای کردستان |
بابونه | معجون فلاسفه | کپسول | – |
کاربردها
- بابونه به‌عنوان غذا و نوشیدنی
- گل‌های بابونه را به‌عنوان چای و دمنوش گیاهی مصرف میکنند. در واقع، چای بابونه یکی از محبوب‌ترین نوشیدنی‌های گیاهی در جهان است و تقریباً یک میلیون فنجان از آن هر روز در سرتاسر دنیا مصرف میشود.
- نوشیدنی‌هایی که ازگل‌های بابونه مانند لیموناد بابونه تهیه میشوند می‌توانند یک نوشیدنی دلچسب و ضد عطش در تابستان باشند.
- عصاره و اسانس گل بابونه برای ایجاد عطر و طعم به مواد غذایی، شیرینی‌ها، انواع نوشیدنی‌های و تنباکو افزوده می شود.
- اسانس بابونه به‌عنوان رنگ خوراکی در صنایع غذایی قابل استفاده است.
- اسانس این گیاه خاصیت ضد میکروبی قوی دارد و از آن می‌توان به‌عنوان محافظ محصولات غذایی مختلف استفاده کرد.
- ماده اولیه در صنایع آرایشی و بهداشتی
- عصاره یا اسانس گل بابونه به علت اثرات آنتی‌اکسیدانی و ضد میکروبی طبیعی یک ماده آرایشی ایمن و بدون هیچ‌گونه عوارض جانبی قابل‌استفاده است.
- زدو به‌عنوان قوام دهنده و ضماد و نیز برای تهیه چسب مصرف میشود.
- این صمغ در کاغذسازی، چسب سازی، ليتوگرافي، نساجی (به‌عنوان‌مثال براي آهار دادن پارچه) و به علت داشتن خاصیت چسبندگی در رنگ‌سازی و عایق کردن سطح لنج ها و قایق‌ها براي جلوگیري از نفوذ رطوبت استفاده میشود.
- تقریباً در حدود 2600 سال قبل از میلاد در مصر باستان از زدو به‌عنوان چسب برای رنگدانه های معدنی موجود در مومیایی، به‌عنوان ماده اتصال‌دهنده در آثار هنری و مصنوعات فرهنگی و به‌عنوان چسب برای رنگ‌های آبرنگی و گواش استفاده می‌شده است.
- بابونه به‌عنوان دهان‌شویه برای درمان تحریکات و عفونت‌های جزئی دهان و لثه مؤثر است و به همین جهت در ساخت خمیردندان‌ها کاربرد فراوانی دارد.
- اسانس بابونه در ترکیب با سایر اسانس‌های گیاهی در ساخت عطرها و ادکلن‌ها در طیف وسیعی استفاده میشود.
- از مواد مؤثره گل‌های این گیاه در ساخت کرم‌های مرطوب‌کننده و روشن‌کننده پوست و همچنین در جهت تقویت موی سر در شامپوها کمک می‌گیرند.
- کاربردهای متفرقه
- علاوه بر این، از عصاره و اسانس گل بابونه در رنگرزی، دفع حشرات و کنترل بیولوژیک آفات، داروهای دامپزشکی، بهبود کیفیت محصولات دامی و لبنیات و احیای خاک‌های آلوده (احیای خاک‌های سودا و تصفیه زیستی فلزاتی مانند کادمیم) استفاده فراوانی میکنند.
اطلاعات تجاری
افزایش آگاهی در بین مصرف‌کنندگان به‌عنوان یک عامل اصلی در بازار بابونه عمل می‌کند. به دلیل مشغله های متعدد زندگی امروزی، مردم اصولاً از خواب خوب و باکیفیتی برخوردار نیستند. این امر منجر به اختلالات مختلف خواب میشود و این خود فرصتی برای افزایش استفاده از بابونه را فراهم می‌کند، زیرا این گیاه عمدتاً به‌عنوان آرامش‌بخش مورداستفاده قرار میگیرد.از طرف دیگر، صنعت جهانی غذا و نوشیدنی‌ها به‌ویژه صنعت چای با سرعت زیادی در حال رشد است. ازاین‌رو فرصت‌های زیادی را برای بازار عصاره بابونه نیز فراهم میگردد. بعلاوه، امروزه تقاضا برای مواد آرایشی ارگانیک رو به افزایش است؛ و این امر ثابت می‌کند که استفاده از عصاره و اسانس بابونه هم رشد صعودی داشته زیرا ترکیب مؤثری در بسیاری از مواد آرایشی ارگانیک پوست و مو محسوب میشود. ازاین‌رو، پیش‌بینی‌شده است که ارزش بازار جهانی بابونه تا سال 2025 به بیش از 412 میلیارد دلار برسد. این بازار، بر اساس کاربرد آن در رایحه‌درمانی، مراقبت‌های شخصی، داروسازی، صنعت عطر، غذا و نوشیدنی و سایر محصولات دسته‌بندی‌شده است. به‌طور مثال فقط در بخش آروماتراپی رشد 12 درصدی در بازه زمانی مشخص (2018 تا 2025) پیش‌بینی میشود.
عمده‌ترین تولیدکنندگان بابونه کشورهای آرژانتين، مصر، آلمان، فرانسه، ايتاليا، تركيه، يونان، بلغارستان، يوگسلاوي، مجارستان، اسلواكي و استراليا هستند. بازار اسانس بابونه، توسط تولیدکنندگان عمده که در زیر نام برده شده اند، تأمین میشود:
Norfolk Essential Oils (انگلستان)
Mountain Rose Herbs (آمریکا)
The Good Scents Company (آمریکا)
Kanta Group (هند)
Fzbiotech (چین)
Quinessence (انگلستان)
Now Foods (امریکا)
Mountain Rose Herbs (آمریکا)
نیازهای اکولوژیکی
- بابونه به سرما مقاوم است ولی بهترین رشد و نمو را در دمای 19 تا 21 درجه سانتی‌گراد دارد. این گیاه می‌تواند در شبهای سرد زمستان تا 12- درجه سانتی‌گراد زنده بماند. به طور کلی این گیاه به سرما حساس نیست ولی چنانچه در فصل بهار در مرحله گلدهی با سرما مواجه شود تاثیر سویی بر عملکرد گل خواهد داشت.
- بابونه به خشکی مقاوم است ولی در مرحله رویش بذر و تشکیل ساقه به مقدار آب بیشتری نیاز دارد.
- گیاهی مقاوم به شوری است ولی شوری بیش‌ازحد سبب کاهش عملکرد گل در این گیاه میشود.
- خاک‌های سبک شنی همراه با ترکیبات آهکی بستری مناسب برای این گیاه محسوب میشود که باید pH آن بین 8/4 تا 8 باشد.
- بذر بابونه برای رویش احتیاج به نور دارد. این گیاه در طول رشد به نور کافی نیازمند است. به طوریکه بابونه از مرحله تشکیل غتچه تا کامل شدن گل ها به مقادیر زیادی نور محتاج است. این فاکتور در مقدار و کیفیت اسانس این گیاه بسیار مؤثر است به طوریکه گیاهانی که در سایه کشت میشوند مقادیر بسیار کمی از اسانس و کامازولن خواهند داشت.
