ترخون
جنس Artemisia متعلق به خانواده Asteraceae است. در ایران 34 گونه علفی یکساله و چند ساله دارد که در مناطق مختلف ایران اعم از دشتها تا ارتفاعات کوهستانی می رویند. گونه ترخون (.Artemisia dracunculus L) با نام انگلیسی Tarragon دارای دو واریته به نام ترخون فرانسوی یا آلمانی (واریته درانکولوس) و ترخون روسی (واریته ردوسکی) می باشد. . ترخون فرانسوی تتراپلوئید و عقیم است و به وسیله روشهای غیرجنسی تکثیر می شود. رقم ترخون روسی دارای سیتوتیپ های مختلف است و به نظر می رسد که ترخون فرانسوی از طریق انتخاب طبیعی از ترخون روسی مشتق شده است.
شیمیایی اسانس ارقام ایتالیایی، ایرانی، لهستانی و آمریکایی در منابع معرفی شده است. کلمه dracunculs به معنی اژدهای کوچک است که اشاره به ریشه پیچیده و برگهای آن دارد که شبیه زبان اژدها است. ترخون از قرن 17 تا 19 در منابع مختلف نام برده شده است و ویژگیهای گیاهشناسی، پراکنش و خواص دارویی آن توسط محققان توصیف شده است. ترخون به عنوان یک گیاه ادویه ای در اروپای مرکزی است که اسانس آن غنی از استراگول می باشد. این گونه به دلیل داشت ترکیبهای شیمیایی اسانس و همجنین به عنوان سبزی و ادویه در سبد غذای خانواده های ایرانی اهمیت دارد.
برگهای تازه این گیاه انواع مختلفی دارند اما دو نوع آن معمولاً شناخته‌شده و مورداستفاده قرار می‌گیرند. نوع برگ تخت (cilantro Flat-leaf) جعفری مانند است و دارای طعم انیسون و کمی لیمویی است. نوع دوم، معروف به گشنیز خاردار (Thorny coriander) است. این‌گونه از گشنیز رنگ سبز تیره دارد طول آن بین 15 تا 26 سانتی‌متر با لبه‌های دندانه‌دار است. عطر و طعم آن قوی‌تر و تندتر از نوع برگ تخت آن است.
از نظر گیاهشناسی دارای ریزوم ریشه ای مستقیم و بلند به طول 20 تا 30 سانتی متر است که انشعابهای افقی به نام استولون به طول 5 تا 15 سانتی متر از آن خارج می شود. ارتفاع گیاه به طول 80 تا 150 سانتی متر است و قسمتهای فوقانی ساقه سبز رنگ و قسمت های انتهایی چوبی و قهوه ای رنگ است. برگها باریک و بلند به طول 3 تا 8 سانتی متر و عرض 5/0 تا 2/1 سانتی متر است. کناره برگ صاف و بدون دندانه و گیاه فاقد کرک است. برگ ها دارای کرکها و حفره های ترشحی است که اسانس در آنها انباشته می شود و حفره های ترشحی محل اصلی تجمع اسانس است. گلها فراوان و به صورت خوشه است. رنگ گلها زرد یا قهوه ای تیره و گلدهی در اواخر بهار تا اوایل تابستان صورت می گیرد و در فاصله 10 تا 15 روز همه گلها ظاهر می شوند. میوه آن فندقه است.
مواد مؤثره
مهمترین ترکیبهای شیمیایی ترخون شامل اسانس، کومارین، آلکامید، فلاونوئید و اسیدهای فنلی است. تنوع شیمیایی به دلیل پلی پلوئیدی و منطقه رویش مشاهده شده است. اندام هوایی دارای اسانس است و مقدار اسانس بین 5/0 تا 8/2 درصد؛ 15/0 تا 1/3 درصد؛42/1 تا 53/2 و 48/0 تا 54/0درصد است.
ترکیب اصلی ترخون روسی ترپینن-4-ال، سابینن و الیمیسین است و استراگول ترکیب عمده ترخون فرانسوی است که مقدار آن به بیش از 82 % می رسد. زمان جمع آوری و منطقه جمع آوری بر نوع و میزان ترکیبات اثر می گذارد. سایر ترکیبها شامل آلفا-پینن، بتا-پینن، کامفن، سیمن، سابینن، میرسن و لیمونن است. مهمترین اسیدهای فنلی شامل کلروژنیک اسید، سیرینجیک اسید، کافئیک اسید و فلاونوئید کوئرستین و Herniarin به عنوان کومارین غالب می باشد.
پراکندگی جغرافیایی
این گونه در شمال غرب آمریکا، اروپای مرکزی و نواحی معتدله آسیا شامل ایران، قفقاز، سیبری، ترکمنستان، افغانستان، پاکستان، ارمنستان، آناتولی، عراق، هیمالیا، تبت پراکنده شده است و در جنوب اروپا، روسیه و ایلات متحده کشت می شود. به دلیل پلی پلوئیدی تنوع فیتوشیمیایی و مورفولوژیک قابل ملاحظه ای نشان می دهد. گونه های دیپلوئید در آسیا و شمال آمریکا پراکنده شده اند. گونه های تتراپلوئید در اروپا و آسیا یافت می شوند و گونه های هگزاپلوئید در شرق اروپا پراکنده شده اند.
اطلاعات تجاری
مهمترین کشورهای تولیدکننده ترخون کشورهای فرانسه، ایتالیا، آلمان، آمریکا (ایالت کالیفرنیا) و مجارستان است.
نیازهای اکولوژیک
گیاه ترخون برای تولید حداکثر اسانس به هوای گرم و آفتابی نیاز دارد. اگر چه می تواند دمای پایین تا 15- درجه سانتیگراد را تحمل کند. در طول رویش به آب فراوان نیاز دارد، اگر چه شرایط غرقابی تاثیر منفی بر رشد و عملکرد ترخون دارد. خاک مناسب برای کشت ترخون خاک با بافت متوسط (شنی-رسی) است. در طول رویش به مقادیر فراوان مواد و عناصر غذایی نیاز دارد. خاکهای سبک شنی و خاکهای رسی سنگین برای کشت ترخون مناسب نیست. pH خاک مناسب بین 9/4 تا 5/7 است.
کاشت محصول
کاشت و تکثیر ترخون به صورت رویشی با استفاده از قلمه ساقه، پاجوش و تقسیم ریشه صورت میگیرد. برای قلمه از ساقه های سبز و جوان استفاده می کنند. اگر چه ریشه دار شدن قلمه ها به سختی صورت می گیرد، بنابراین روش مناسبی برای تکثیر ترخون نیست. روش دوم استفاده از پاجوش است که هر پاجوش از ساقه کوتاه و ریشه تشکیل شده است. در اواخر بهار پاجوش ها از گیاه اصلی جدا می شود و در زمین زراعی کشت می شوند و بلافاصله آبیاری گیاهان صورت می گیرد. در روش تقسیم ریشه، ریشه اصلی به 5 تا 10 قطعه تقسیم می شود. هر قطعه ریشه باید دارای 1 تا 2 جوانه رویشی باشد و در عمق 10 تا 15 سانتی متری کشت شود. برای افزایش عملکرد ترخون اضافه کردن کود حیوانی، اکسید فسفر و اکسید پتاس قبل از کشت ضروری است. در اوایل رویش گیاه اضافه کردن ازت و در مرحله ای که ارتفاع گیاهان 30 تا 40 سانتی متر است، استفاده از محلولهای غذایی مناسب توصیه شده است. مبارزه مکانیکی و شیمیایی با عفهای هرز ضروری است. از علف کشهایی مثل مرکازین، آفالون و آرزین می توان استفاده کرد. از جمله مهمترین عوامل بیماریزا می توان به قارچ عامل زنگ و قارچ عامل لکه برگی اشاره کرد.
برداشت محصول
ترخون را می توان یک یا دو بار در سال به منظور اسانسگیری از اندام هوایی برداشت کرد. اولین برداشت اوایل تابستان در هنگام گلدهی که بیشترین میزان اسانس را دارد و دومین برداشت اواخر شهریور قبل از بروز سرما می باشد. چنانچه از پیکر رویشی به عنوان سبزی یا ادویه استفاده شود برداشت محصول را سه بار (قبل از گلدهی، گلدهی و قبل از شروع سرما) می توان انجام داد. ژنوتیپ و تراکم بر عملکرد گیاه مثل ارتفاع ساقه، تعداد برگها و انشعابات ساقه و عملکرد وزن خشک و عملکرد اسانس اثر می گذارد.
فراوری محصول
روش خشک کردن یکی از مهمترین فرآیندهای بعد از برداشت گیاهان دارویی است که بسته به گونه گیاه و نوع مواد شیمیایی بر کیفیت و کیفیت ترکیبهای شیمیایی اثر می گذارد. در مطالعه ای گزارش شد که تفاوت معنی داری از نظر درصد اسانس و میزان ترکیب عمده اسانس ترخون شامل استراگول در نمونه تازه و خشک شده وجود ندارد. در مطالعات دیگر از روشهای مختلف خشک کردن شامل خشک کردن در سایه، آون و ماکروویو استفاده شده است. بیشترین درصد اسانس در نمونه تازه و خشک شده در سایه مشاهده شده است و میزان اسانس در شرایط آون و ماکروویو کاهش یافته است و کاهش درصد اسانس با افزایش دما بیشتر می شود، اما بالاترین میزان ترکیبهای فنلی در خشک شدن به وسیله ماکروویو به دست آمد.
در مطالعات دیگر از روشهای مختلف خشک کردن شامل خشک کردن در سایه، آون و ماکروویو استفاده شده است. بیشترین درصد اسانس در نمونه تازه و خشک شده در سایه مشاهده شده است و میزان اسانس در شرایط آون و ماکروویو کاهش یافته است و کاهش درصد اسانس با افزایش دما بیشتر می شود، اما بالاترین میزان ترکیبهای فنلی در خشک شدن به وسیله ماکروویو به دست آمد. گزارشی دیگر نشان داد که روش خشک کردن شامل خشک کردن در آفتاب، سایه و استفاده از آون و ماکروویو بر درصد اسانس و میزان استراگول ترخون اثر دارد و بیشترین میزان اسانس در سایه و دمای 30 درجه سانتیگراد آون و شدت 100W ماکروویو به دست می آید. بنابراین برای خشک کردن گیاه به منظور اسانس گیری قرار دادن گیاهان در سایه یا استفاده از خشک کن های الکتریکی توصیه شده است .
کاربردها
صنایع غذایی
ترخون فرانسوی طبعی سرد، شیرین با طعم شبیه به انیس و ریحان و تندی کم دارد. اما ترخون روسی عطر تند و تیزی دارد و طعم آن شبیه به انیس نیست. مردم اروپا از گیاه ترخون در قرن شانزدهم به عنوان ادویه مخصوص گوشت استفاده می کردند. ادویه حاصل از اندام هوایی در تهیه سس، سالاد، ترشی به عنوان طعم دهنده استفاده می شود.
در اروپا از ترخوان برای طعم دار کردن انواع سسها استفاده می شود. این سسها در سالاد، املت، سوپ و مزه دار کردن انواع گوشتها استفاده می شود. ارمنی ها از ترخون به صورت سبزی همراه با وعده های غذایی گوشت و ماهی استفاده می کنند. در آمریکا در سرکه، سس تارتار وغذاهای دریایی استفاده می شود. همچنین از اسانس ترخون در دهه 1980 برای معطر کردن نوشیدنی های غیر الکلی در کشورهای آذربایجان، ارمنستان و گرجستان، روسیه و اکراین استفاده می شود.
طب سنتی
ترخون در طب سنتی برای افزایش اشتها، محرک هضم و اختلالات دستگاه گوارش از جمله نارحتیهای معده استفاده می شود. عربها از آن برای رفع بی خوابی استفاده می کنند. همچنین برای بهبود درد دندان، گلو درد و بهبود بریدگی استفاده می شود. در آسیای مرکزی و روسیه ترخون در رفع زخمهای پوستی، التهاب و آلرژی نقش دارد. در آذربایجان به عنوان ضد اسپاسم، ضد نفخ و ملین استفاده می شود. در هند از ترخون برای درمان انواع تب استفاده می شود. بومیان آمریکا از ریشه و برگ ترخون برای مصارف مختلف استفاده می کننند. مواد موثره ترخون سبب کاهش فشار خون و افزایش اسید معده می شود و استفاده از این گیاه به هضم غذا کمک می کند
خواص دارویی
- فعالیت ضد یاکتری
- فعالیت ضد قارج
- فعالیت ضد التهاب
- فعالیت حفاظت از کبد
- کاهش قند خون و ضد دیابت
- کاهش چربی خون
- رفع اختلالات دستگاه گوارش شامل معده و کبد
- فعالیت آنتی اکسیدانی
- خواص ضد درد و ضد افسردگی
- فعالیت ضد تومور و تقویت سیستم ایمنی
- تنظیم هورمونهای تیروئید
- کنترل صرع
- افزایش عملکرد حافظه
فراورده دارویی
براساس گزارش سازمان غذا و دارو ایران داروی گیاهی مشتق شده از ترخون شامل موارد زیر هستن:
نام تجاری | شکل دارویی | نام شرکت |
افشره ترخون | قطره خوراکی ترخون | باریج اسانس |
