مریم‌گلی
گیاه مریم‌گلی دارویی (Sage) با نام علمی Salvia officinalis L. به خانواده نعناعیان (Lamiaceae) تعلق دارد. این گیاه بوته‌ای، 5 تا 7 سال عمر می‌کند ولی محصول آن تا چهار سال بازدهی اقتصادی دارد. ارتفاع آن بین 40 تا 100 سانتی‌متر متغیر است. ساقه‌هایی نازک و به رنگ سبز تیره دارد که پوشیده از کرک‌های نقره‌ای‌رنگ است. برگ این گیاه کشیده، بیضی‌شکل و به رنگ سبز روشن است و همانند ساقه و سایر اندام‌های رویشی پوشیده از کرک می‌باشد.
در سطح پایین برگ مویچه های سفید و در سطح فوقانی مایل به سبز یا خاکستری مایل به سبز هستند و بوی معطر آن عمدتاً از این کرک‌ها ساطع می‌شود. گلهای مریم گلی خوشه‌ای و بنفش رنگ هستند. هر خوشه آن از 2 تا 10 گل کوچک تشکیل می‌شود. اسانس معطر این گیاه در سلول کرک‌های موجود در سطح کلیه قسمت‌های هوایی با غلظت متوسط بین 3/1 تا 6/3 ٪ بر اساس وزن خشک وجود دارد، مقدار اسانس در برگ و گل متوسط و در ساقه حداقل است. ترکیب شیمیایی این اسانس در گونه‌ها، فصول و زیستگاه‌های مختلف، متفاوت است که منجر به تمایز کیفی قابل‌توجهی در این محصول می‌گردد.
مواد مؤثره
مواد مؤثره مریم‌گلی در گل‌ها و برگ‌ها وجود دارند. قسمت‌های هوایی این گیاهان معمولاً حاوی فلاونوئیدها و اسانس است.
اسانس مریم گلی
اسانس مریم‌گلی به علت خواص ویژه دارویی از اهمیت زیادی برخوردار است. علاوه بر ایجاد طعم خوشایند در صنایع غذایی، می‌تواند به عنوان آنتی‌اکسیدان و ماده نگهدارنده در برابر فساد مواد غذایی عمل کند، درحالی‌که طی پانزده سال گذشته طیف گسترده‌ای از کاربردها در رایحه‌درمانی و مراقبت‌های بهداشتی داشته است.
اجزای اصلی اسانس شامل بورنئول (Borneol)، کافور (Camphor)، کاریوفیلن (Caryophyllene)، سینئول (Cineole)، المن (Elemene)، هومولن (Humulene)، لدن (Ledene)، پینن (Pinene) و توجون (Thujone) است. ترکیب اسانس S. officinalis، تحت تاثیر عوامل ژنتیکی و محیطی، سن گیاه، شرایط آب و هوایی و فصلی قرار دارد و به دلیل چنین تنوعی، ترکیب آن گاهی اوقات با مشخصات تعریف‌شده توسط استاندارد ISO 9909 مطابقت ندارد. این استاندارد دارای شاخصه‌های زیر است:
α-thujone | 18 – 43% | به‌تدریج در طول دوره رویشی افزایش می‌یابد و نسبت به 𝛽-thujone سمیت بیشتری دارد |
𝛽-thujone | 3- 5/8% | |
Camphor | 5/4 – 5/24% | در وسط دوره رویشی گیاه به اوج خود می‌رسد |
Cineole | 5/5 – 13% | سینئول در طول دوره رویشی به طور پیوسته کاهش می‌یابد (اردیبهشت تا مهرماه) |
Humulene | 0–12٪ | |
Pinene | 1-5/6% | |
Compen | 5/1-7٪ | |
لینالول | حداکثر 1% | |
لیمونن | 5/0-3٪ | |
استات بورنیل | حداکثر 5/2٪ |
مریم‌گلی در گذر زمان
در زمان امپراتوری کارولینگ، گیاه مریم‌گلی در اوایل قرون‌وسطی در صومعه‌ها کشت می‌شد. حتی امروزه در همه صومعه‌های کاتولیک کاشت آن یک قانون اجباری است.
رومی‌ها این گیاه را گیاه مقدس نامیدند، فرض بر این است که آن‌ها این گیاه را در سراسر اروپا گسترش داده‌اند. بقراط (370 تا 460 قبل از میلاد)، پاراسلسوس (1493 تا 1541 قبل از میلاد)، سنت هیلدگارد (1098 تا 1179 تا قبل از میلاد)، بوک (1498 تا 1554 قبل از میلاد) و ماتیولوس (1501 تا 1577 قبل از میلاد) نیز به خواص درمانی آن اشاره داشته‌اند.
جان گرارد گیاه‌شناس انگلیسی (1612 تا 1545 قبل از میلاد) و نیکلاس کالپر پزشک و گیاه‌شناس (1616 تا 1654 قبل از میلاد) ادعا کردند که مریم‌گلی برای بیماری‌های سر، مغز و بهبود حافظه مفید است.
گیاه مریم‌گلی در طول قرن هفدهم به شمال امریکا معرفی شد. این گیاه در قرن هجدهم در چین بسیار محبوب شد، جایی که بازرگانان دو جعبه بهترین چای را با یک جعبه مریم‌گلی مبادله می‌کردند.
پراکندگی جغرافیایی
گیاه مریم‌گلی بومی خاورمیانه و مدیترانه است اما امروزه، در سراسر جهان به‌ویژه در اروپا و آمریکای شمالی کشت می‌شود. طی سالهای اخیر کشت آن در نقاطی از شمال ایران نیز رواج یافته است. در آناتولی، عراق، فلسطین، سوریه، ارمنستان، روسیه، افغانستان، پاکستان، عمان، جزایر دماغه سبز و قناری، شمال غرب آفریقا، مصر، لبنان و عربستان می روید
اطلاعات تجاری
بازار جهانی مریم‌گلی و محصولات فرعی آن به آمریکای شمالی، آمریکای لاتین، اروپا، آسیا-اقیانوسیه و آفریقا تقسیم می‌شود. انتظار می‌رود اروپا در بین تمام مناطق، بیشترین سهم را در بازار این محصولات داشته باشد، زیرا:
- به‌طور سنتی کشت گیاهان دارویی به علت شرایط جغرافیایی مطلوب در این قاره رواج بیشتری دارد.
- افزایش آگاهی در مورد بهداشت فردی و مطلع سازی مردم از دیرباز و طرق مختلف مثل پوشش رسانه‌ای در استفاده از محصولات گیاهی به‌ویژه محصولات حاوی گیاه مریم‌گلی انجام‌گرفته است.
- نفوذ زیاد بازار جهانی در این قاره شایان توجه است.
- فناوری‌های پیشرفته، وجود مراکز تحقیق و توسعه به همراه امکانات تولید و درآمد بالا در این مناطق از عوامل مؤثر در این زمینه هستند.
امروزه، انتظار می‌رود با توجه به افزایش آگاهی بین‌المللی نسبت به محصولات گیاه مریم‌گلی، منطقه آسیا-اقیانوسیه و مناطق آمریکای لاتین که در حال حاضر دارای پتانسیل متوسطی هستند، رشد قابل‌توجهی داشته باشند. تخمین زده می‌شود که بازار این محصول در این مناطق در پنج سال آینده (2019 تا 2025) بیشترین رشد در محصولات زیبایی و مراقبت‌های شخصی را دارا باشد. بر اساس تحقیقات انجام‌شده توسط Euromonitor International، بازار اسانس این گیاه با سرمایه‌گذاری 4/25 میلیارد دلار در سال 2019 تا پایان این دوره 4/6 درصد رشد سالانه خواهد داشت. به همین دلیل، موادی مانند اسانس مریم‌گلی که در دنیای مواد آرایشی نقش مهمی دارند، در این مناطق قدرت بالاتری خواهد یافت. افزایش تقاضا برای محصولات آرایشی طبیعی، گیاهی و ارگانیک فرصت‌های بالقوه‌ای را برای تولیدکنندگان ایجاد می‌کند تا محصولات جدید را مطابق با ترجیحات مصرف‌کننده ابداع و وارد بازار نمایند.
بازار این محصول را از جنبه دیگر هم می‌توان مورد بررسی قرار داد، درواقع می‌توان این گیاه را به ارگانیک و معمولی تقسیم کرد. انتظار می‌رود گیاه مریم‌گلی ارگانیک توجه قابل توجهی را در بین مصرف‌کنندگان آگاه از سلامتی در بازارهای توسعه‌یافته به خود جلب کند و به‌عنوان ابزاری محرک برای رشد بازار آن عمل نماید.
بازیکنان اصلی بازار این محصول شامل شرکت های زیر هستند:
- Zen Supplements (انگلستان)
- Xi’an DN Biology Co. Ltd. (چین)
- Wuhan Vanz Pharm Inc. (چین)
- Vietgo Company Ltd. (ویتنام)
- Sun bio Naturals India Pvt. Ltd. (هند)
- SNN Natural Products (هند)
- Sky Petro-chempte. Ltd (سنگاپور)
- Praveen aroma Pvt. Ltd (هند)
- Organic Herb Inc. (چین)
- Nuvaria Ingredients (آمریکا)
- Natures Natural India (هند)
- Contek Life Science Co. Ltd. (تایوان)
- Cn Lab Canada, Asian Group (کانادا)
- Bo International (هند)
- Amarnath Exports (هند)
- Adept Impex Pvt. Ltd. (هند)
رشد بازار این گیاه دارویی را موانع متعددی تهدید می‌کند ازجمله عوارض جانبی مرتبط با استفاده طولانی‌مدت و مصرف در دوزهای بالا که از آگاهی کم مصرف‌کننده ناشی می‌شود. همچنین، از زمان شیوع ویروس COVID-19 در سال 2019، این بیماری تقریباً در سراسر جهان گسترش یافته است. COVID-19 می‌تواند از طریق تأثیر مستقیم بر تولید و تقاضا، ایجاد شکست در زنجیره تأمین، ایجاد اختلال در بازار و تأثیر مالی آن بر شرکت‌ها و بازارهای مالی بر اقتصاد جهانی تأثیرگذار باشد. همچنین، با شیوع COVID-19 لغو پروازها، ممنوعیت سفر و قرنطینه، تأثیر این همه‌گیری و رکود اقتصادی را بیشتر نمایان می‌سازد. تأثیرات جهانی این ویروس بر بازار همه محصولات ازجمله مریم‌گلی هم در سال 2020 و هم در سالهای آتی موثر خواهد بود.
نیازهای اکولوژیک
مریم‌گلی گیاهی کم توقع و سازگار با اقلیم های گرم و خشک است که در برابر نور مستقیم و شدید آفتاب بیشترین و با کیفیت‌ترین محصول خود را دارد. مریم‌گلی در هر نوع خاکی رشد می‌کند و pH مطلوب بستر کشت آن باید بین 9/4 تا 2/8 باشد.
کاشت محصول
روش‌های کاشت این گیاه متفاوت است:
- روش کشت مستقیم بذر: بذرها کروی و وزن هزار دانه آن‌ها بین 6 تا 7 گرم است. دمای مطلوب برای جوانه‌زنی بذر بین 10 تا 25 درجه سانتی‌گراد می باشد.
- قلمه گیری: در این روش قطعه‌هایی به طول 8 تا 12 سانتی‌متر از ساقه‌های سالانه برش خورده و سپس برای ریشه‌زایی در گلدان‌ها یا سینی‌های حاوی مخلوط خاک، پرلیت و کود کاشته می‌شوند. قلمه مریم‌گلی در مقایسه با سایر گونه‌های Lamiaceae به‌راحتی ریشه تولید نمی‌کند. تکثیر رویشی، این روش هزینه‌بر و وقت‌گیر است.کاشت در پاییز یا اوایل بهار انجام می‌شود. در کاشت پاییزه چون رشد گیاه بسیار بیشتر است به کشت بهاره آن ارجحیت دارد مگر در مناطقی که زمستان‌های بسیار سرد را پشت سر می‌گذارند. از طرفی، این گیاه می‌تواند در تناوب کشت را با هر نوع دیگری از گیاهان قرار گیرد.
داشت و برداشت محصول
زمان و میزان آبیاری از فاکتورهای قابل‌توجه برای کشت مریم‌گلی محسوب می‌شود. اگرچه گیاهی متحمل به خشکی است و می تواند با حداقل آبیاری رشد نماید ولی جهت حصول عملکرد بالا آبیاری در فواصل 7 تا 10 روز جهت رشد این گیاه توصیه شده است.
هدف اصلی از کاشت و پرورش این گیاه استفاده از اسانس موجود در آن است. مواد مؤثره موجود در برگ مریم‌گلی تا قبل از گلدهی در بالاترین سطح خود قرار دارد؛ بنابراین، برگ‌ها باید تا قبل از این مرحله برداشت شوند و بهترین زمان برداشت آن هنگام ظهر و در تابش مستقیم آفتاب است که غلظت آن به اوج خود می‌رسد.
برگهای برداشت‌شده در سایه خشک می‌شوند. دمای خشک شدن نباید بیش از 35 درجه سانتی‌گراد باشد زیرا اسانس آن در دماهای بالا تبخیر می‌شود. میزان مواد مؤثره گل‌ها در مقایسه با برگ‌ها بیشتر است و این میزان وقتی گل‌ها به‌صورت کامل شکوفا می‌شوند به حداکثر میزان خود می‌رسد. برای برداشت گلهای مریم‌گلی هم مانند برگ آن باید برداشت را به ظهر در زمان تابش شدید آفتاب موکول کرد که میزان مواد مؤثره آن در بیشترین حد است.
کاربردها
- ادویه و طعم‌دهنده در صنایع غذایی (کنترل ترش شدن در سس مایونز) و شیرینی پزی
- افزایش عمر محصولات گوشتی (برای جلوگیری یا به تأخیر انداختن اکسیداسیون چربی گوشت به‌عنوان ماده افزودنی در ساخت سوسیس و کالباس)
- کنترل بیولوژیک آفات (اسانس و عصاره مریم‌گلی به حشرات مفید آسیب نمی‌رساند ولی یک روش جایگزین در کنترل بیولوژیک است به این صورت که از آسیب حشرات در انبار بذور جلوگیری می‌کند؛ بنابراین، قراردادن چند عدد برگ مریم‌گلی در ظروف نگهداری حبوبات بسیار کمک‌کننده است).
- تولید عسل سفید (عسل مریم‌گلی زرد روشن است و تبلور آن کند است اما با رایحه مشخص با سایر انواع عسل متفاوت است).
خواص دارویی
مریم‌گلی، گیاه دارویی است و استفاده از این گیاه به خاطر خواص دارویی آن از زمان‌های بسیار دور در دنیا رواج داشته است. در طب عامیانه، S. officinalis برای درمان انواع مختلف اختلالات ازجمله تشنج، نقرس، روماتیسم، التهاب، سرگیجه، لرزش، فلج، اسهال، انعقاد خون، بیماری‌های حلق، حنجره و دهان و کنترل قند خون استفاده می‌شود. خواص دارویی گیاه مریم‌گلی را می‌توان بصورت زیر طبقه بندی کرد.
- فعالیت‌های آنتی‌اکسیدانی
- خواص ضدالتهابی و ضد دردی
- اثرات ضدعفونی‌کننده
- تقویت حافظه
- کاهش چربی خون و قند خون
- اثرات ضدافسردگی و اضطراب
فرآورده‌های حاوی گیاه مریم‌گلی در بازار دارویی ایران و جهان شامل:
- قطره موضعی گیاه سالویا (زردبند)
- قطره خوراکی مریم گلی (زردبند)
- لوسیون گیاهی مریم گلی (زردبند)
- گلیکوگل (گل دارو)
- سالویگل (گل دارو)
- سالویزان (گل دارو)
- ملاگل (گل دارو)
- ژل دنتی کید (باریج اسانس)
- مکمل هشت گیاه لاغری نیچرفیت (Nature)
- منوویتال (HealthAid)
- شامپو بدن مریم گلی (Espanol)
- شامپو موهای چرب فندق/مریم گلی/عصاره سرو (Miss Eden)
