کنجد
گونه کنجد با نام علمی Sesamum indicum L. از خانواده Pedaliaceae می‌باشد. این خانواده از 16 جنس و 50 گونه گیاهی تشکیل شده است. گیاهان کنجد در طبیعت در خاکهای شنی و زهکشی شده با هوای گرم و بارندگی متوسط می‌رویند. کنجد گیاهی یکساله به ارتفاع 50 سانتی‌متر تا یک متر است. قسمت فوقانی ساقه پوشیده از کرک است ولی قسمت تحتانی عاری از آن می‌باشد. برگها در قاعده ساقه به صورت متناوب قرار دارند ولی در قسمتهای انتهایی متقابل است. برگهای انتهایی شکل بیضوی دراز و نوک تیز دارد ولی برگهای قاعده ای پهن‌تر هستند. اندازه برگها بین 4 تا 14 سانتی‌متر است.
گلها به صورت منفرد در کناره قسمت انتهایی ساقه ظاهر می‌شود و داری رنگهای سفید تا قرمز هستند. دارای چهار پرچم است. میوه به صورت کپسول، مسطح و بیضوی می‌باشد و محتوی دانه‌های کوچک است. رنگ دانه‌ها متنوع است و به رنگهای سفید، زرد نخودی، برنز، طلایی، قهوه ای، مایل به قرمز، خاکستری و سیاه دیده می‌شود. واریته مولد دانه‌های سفید برگهای پهن به رنگ سبز روشن و گلهایی به رنگ گلی یا سفید مایل به گلی دارد. رنگ دانه‌ها سفید خالص یا کمی مایل به خاکستری است. واریته مولد دانه‌های سیاه دارای برگهای باریکتر هستند و گلهای آن به رنگ گلی یا قرمز است.
مواد موثره
روغن کنجد یکی از قدیمیترین روغنهای شناخته شده در جهان است و لقب ملکه روغنها به این روغن داده شده است کنجد دارای روغن (45 تا 50 %)، پروتئین (20 %)، کربو هیدرات (10 تا 15 %)، خاکستر (5 تا 6 %)، فیبر (4 تا 5 %) و رطوبت (6 %) می باشد. همچنین دارای عناصر فسفر، آهن، منیزیم، کلسیم، منگنز، مس و روی و ویتامین‌های توکوفرول، استرول، لسیتین و ویتامین‌های B، D و F می باشد. 70 درصد از اسیدهای چرب از اسیدهای چرب اشباع نشده شامل لینولئیک اسید، اولئیک اسید و بقیه از اسیدهای چرب اشباع شامل پالمیتیک اسید، استئاریک اسید و آراشیدونیک اسید تشکیل شده است.
از روغن کنجد ماده‌ای به نام Sesamin و Sesamoline استخراج می‌شود که جز ترکیبهای لیگنان می‌باشد و بعنوان آنتی‌اکسیدان، ضدالتهاب و عامل ضدسرطان و آپوپتوزیس سلولی عمل می‌کند. کیفیت روغن دانه‌های سفید بیشتر از روغنهای سیاه است. ولی از نظر کمی دانه‌های سیاه روغنهای بیشتری تولید می‌کنند. همچنین بین میزان رنگ دانه و میزان و کیفیت روعن ارتباط وجود داشت. میزان روغن بذرهای روشن کم ولی از نظر طعم مطلوب است. هر چه میزان روغن دانه بیشتر باشد مقدار پروتئین آن کمتر می شود. ارقام هندی و روشن با داشتن بیشترین میزان روغن برای روغن کشی پیشنهاد می شود و ارقام زودرس، چینی، نازک تک شاخه با بذرهای روشن و طعم مطلوب برای شیرینی پزی و نانوایی کاربرد دارند.
پراکندگی جفرافیایی
این گونه در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری آسیا، کشور هند و آفریقا به ویژه کشورهای سودان، اتیوپی و نیجریه کشت و کار می‌شود. 70 % تولید روغن در آسیا، 26 % در آفریقا و 5 % روغن کنجد در آمریکای‌جنوبی انجام می‌شود. در ایران این گونه در مازندران بین بابلسر و نوشهر ، شیراز و کرمان می‌روید. همچنین این گونه در نقاط مختلف کشور کشت و کار می‌شود.
نیازهای اکولوژیکی
دوره رویش کنجد 90 تا 110 روز است و برای رشد مطلوب به هوای گرم و نور فراوان نیاز دارد. کنجد گیاهی مقاوم به خشکی است اما به دمای پایین و شوری حساس است. خشکی باعث کاهش عملکرد دانه و روغن و از طرفی افزایش کیفیت روغن می شود که بسته به رقم می تواند متفاوت باشد.
اطلاعات تجاری
کشورهای هند، چین، برمه و سودان بزرگترین تولیدکنندگان کنجد در دنیا هستند. بر طبق اطلاعات منتشر شده در سایت ITC بزرگترین صادرکنندگان کنجد کشورهای هند، نیجر، سودان، اتیوپی، نیجریه، پاکستان، تانزانیا و تعدادی از کشورهای دیگر می‌باشند. بزرگترین واردکنندگان کشور کنجد کشورهای چین، ترکیه و ژاپن هستند.
کاشت محصول
کشت کنجد در خاکهایی با بافت متوسط انجام می‌گیرد. آماده‌سازی زمین قبل از کشت ضروری است. زمین زراعی باید عاری از علفهای‌هرز باشد و سطح خاک تسطیح شود. کنجد برای رشد مطلوب به کودهای ازت، فسفر و پتاسیم نیاز دارد. کود‌دهی می‌تواند در هنگام آماده‌سازی زمین صورت گیرد و هنگامی که ارتفاع گیاهان به 20 سانتی‌متر می‌رسد نیتروژن به صورت سرک برای افزایش عملکرد گیاهان اضافه می‌شود. استفاده از سولفات آهن موجب افزایش تعداد کپسول در بوته‌ها می‌شود. تاریخ کاشت بر عملکرد و صفات زراعی توده‌ها و ژنوتیپهای کنجد اثر می‌گذارد. بهترین تاریخ کاشت برای کشت توده‌های مختلف کنجد در منطقه بهبهان از نظر عملکرد دانه و صفات زراعی در تاریخ 5 مرداد و پایین‌ترین عملکرد در تاریخ 5 تیر مشاهده شد.
در صورتی که کشت مستقیم بذر صورت گرفت عمق خاک باید به گونه‌ای باشد که خطر غرقاب آب و سله بستن بعد از آبیاری وجود نداشته باشد وعمق کشت بذر بین 2 تا 5 سانتی‌متر باشد. قبل از کشت بهتر است بذرها با قارچ‌کش بنومیل ضدعفونی شوند و در کشت ردیفی فاصله ردیفها بین 45 تا 70 سانتی‌متر در نظر گرفته می‌شود. البته عمق کشت بسته به زمان کشت و رطوبت خاک تغییر می‌کند. کشت گیاهان به صورت کرتی و جوی و پشته‌ای انجام می‌گیرد.
گیاه کنجد به خشکی مقاوم است ولی آبیاری آن باید به صورت مناسبی انجام شود. معمولا هر 14 روز یک بار آبیاری گیاهان صورت می‌گیرد و اگر کشت گیاهان به صورت کرتی باشد نیابد شرایط غرقاب ایجاد شود چون موجب از بین رفتن گیاهان خواهد شد. رطوبت زیاد موجب ظهور ایجاد بیماریهای مختلف قارچی می‌گردد. در طول رویش اولیه گیاهان مبارزه با علفهای‌هرز ضروری است و بهتر است قبل از کشت نسبت به مبارزه با شیوع علفهای‌هرز اقدام کرد.
وجین دستی علفهای‌هرز یک بار، دو بار و یا در طول دوره رشد، استفاده از علف‌کشهای تریفلورالین و آلاکلر برای از بین بردن علف پنجه ای مصری (.Dactyloctenium aegyptica L) و علف‌کشهای آلاکلر و پندیمتالین برای تاج‌خروس بدل (.Digera muricata L) توصیه شده است. افزایش تراکم و کاهش ردیفها و کشت گونه‌های رقابت‌پذیر با علفهای‌هرز از دیگر راههای مقابله با علفهای‌هرز در مزارع کنجد می‌باشد.
برداشت
رسیدن بذرها در کنجد از کپسولهای پایینی آغاز می‌شود. تاخیر در زمان برداشت به منظور رسیدگی کامل کپسولها موجب ریزش بذرها از کپسولهای پایینی و کاهش عملکرد می‌شود. بنابراین بهتر است قبل از رسیدگی کامل کپسولها، بوته‌ها درو شده و به صورت عمودی یک تا دو هفته در شرایط زراعی قرار گیرند تا همه کپسولها به طور یکنواخت خشک شوند.
فراوری محصول
فرآوری محصول شامل استخراج روغن و برشته کردن است. برشته کردن معمولا قبل از استخراج روغن صورت می‌گیرد و باعث تغییرات فیزیکی، شیمیایی و غذایی دانه‌های روغن می‌شود. مهمترین شرایط در فرآیند برشته کردن، دما و زمان برشته کردن است. در یک مطالعه نشان داده شد که زمان بهینه برشته کردن به منظور به دست آورن بیشینه ترکیبات آنتی اکسیدانی فلاونوئید و فنلی دمای 90 تا 150 درجه سانتیگراد می‌باشد.
استخراج روغن به صورت استخراج سرد (آزمایشگاهی)، پالایش شده، سنتی (آبی) و پرس (مغازه ای صورت می‌گیرد. نتایج یک مطالعه شامل بررسی ویژگیهای کیفی روغن از نظر اسیدهای چرب و ترکیبات آنتی اکسیدانت نشان داد که با کیفیت ترین روغن با استفاده از استخراج سرد (آزمایشگاهی) و پس از آن روغن پالایش شده می‌باشند و استخراج روغن به وسیله پرس و مغازه‌ای باعث کاهش کیفیت روغنهای تولید شده می‌شود.
برای استخراج روغن ابتدا دانه‌ها را به خوبی تمیز و پاک می‌کنند و بعد با آب می‌شویند تا مواد رنگی پوسته دانه موجب رنگین شدن روغن نشود. سپس دانه‌ها را له کرده و در آب وارد می‌سازند. تا پوسته دانه در سطح آب شناور شود. بعد از جدا شدن پوسته دانه مغز دانه را با آب جوش به صورت خمیر در آورده و تحت فشار و بدون مداخله گرما روغن را استخراج می‌کنند. یا این روش 38 تا 50 درصد از روغن دانه استخراج می‌شود. این روغن فاقد بو و به رنگ زرد روشن با طعمی ملایم است. روغن فشار دوم که تحت تاثیر گرما به دست می‌آید برای مصارف صنعتی و صابون استفاده می‌شود. کنجاله نیز به مصرف خوراک دام و چهار پایان می‌رسد. کنجاله دارای پروتئین، چربی و فسفات کلسیم و پتاسیم است.
کاربردها
«طب سنتی»
طبع کنجد گرم و تر است و بسیار مغذی است. نرم‌کننده معده و روده می‌باشد و اثر ملین دارد، برای رفع ناراحتی کیسه صفرا مفید است. دم‌کرده برگ اسهال خونی را بر طرف می‌کند. ثقیل الهضم است و برای افرادی که معده ضعیفی دارند مناسب نیست. فشار خون را کاهش می‌دهد و ضد‌رماتیسم است. برگ کنجد باعث رشد و سیاهی موی سر می‌شود.
«صنایع غذایی و آرایشی بهداشتی»
از روغن کنجد در صنایع غذایی و آرایشی بهداشتی استفاده می شود. در صنایع غذایی به دلیل مقاومت در برابر اکسید شدن می تواند جایگزین روغن زیتون در پخت و پز و سالادها شود. از روغن کنجد در تهیه حلوا و ارده استفاده می شود به صورت خام و یا بو داده به صورت آجیل و یا همراه با خرما استفاده می‌شود. از روغن کنجد در شیرینی پزی برای پختن کیک و کلوچه استفاده می‌شود. از روغن کنجد در تهیه صابون و پمادهای گیاهی استفاه می شود.
خواص دارویی
- خواص ضد باکتری عصاره متانولی
- فعالیت آنتی اکسیدانت
- ضد آکنه
- ضد چاقی
- کاهش کلسترول
- کاهش فشار خون
- کاهش قند خون و کاهش چربی خون
- ضد سرطان
- محافظت از بیماریهای قلبی
- بهبود اختلالات دستگاه گوارش
- بر طرف کردن انگلهای روده مثل آسکاریس
- ضد تومور
- ضد اضطراب
- ضد افسردگی
- ضد اسپاسم
- ضد درد
- ضد تب
- مقوی
- بهبود زخم
- ادارآور
فراورده‌های دارویی
نام تجاری | شکل دارویی | نام شرکت |
سرات | کرم | |
شامپو رون کنجد | شامپو | Dr. Biz |
روغن نرم کننده پوست کودک | روغن | بیبی لند |
شامپو روغن کنجد | شامپو | ویشکا |
