گل گاو زبان
گل گاو زبان ایرانی یا لسان الثور (Lesan‑al‑sour) با نام علمی Echium amoenu Fisch. & C. A. Mey. به تیره گل گاو زبان (Boraginaceae) تعلق دارد. خانواده گاو زبانیان داراى 131 جنس و 2200 گونه علفى، بوته‌ای یک‌ساله و چندساله هستند. جنس Echium دارای 4 گونه است که تنها دو مورد از آن‌ها یعنی Echium vulgare و Echium amoenum در ایران یافت می‌شود. E. amoenum گل‌گاو زبان سنتی ایران است و یکی از مهم‌ترین گیاهان دارویی در طب سنتی به شمار می‌رود. گل گاو زبان ایرانی یک گیاه علفي، دوساله یا چندساله و روزبلند است. ساقه‌های آن 60 تا 100 سانتیمتر ارتفاع داشته و دارای شیار هستند و سطح آن‌ها پوشیده از کرک است.
پراکندگی جغرافیایی
گل گاو زبان به احتمال زیاد از شمال آفریقا به نواحى دیگر راه‌یافته و امروزه در منطقه مدیترانه، نواحی شمال آفریقا و قسمت‌هایی از خاورمیانه پراکنده شده است. در منطقه وسیعی از شمال ایران شامل ارتفاعات رودسر (اشکورات)، ارتفاعات بین رودبار و منجیل (ازجمله مناطق شمالی هرزاویل)، ارتفاعات عمارلو (چارمکش، کابوتارچاک، داماش، ایسپیلی)، ارتفاعات سیاه‌بیشه (جاده کرج به چالوس)، ارتفاعات حیران بین اردبیل و آستارا، کندوان و جنگل پل زنگوله، دره چالوس میرمحله، بین گرگان و نواده و دامنه‌های البرز را در برمی‌گیرد، همچنین در این مناطق در مقیاس محدود هم کشت می‌شود.
مواد مؤثره
قسمت عمده مواد مؤثره موجود در گل گاو زبان در گلبرگ‌های آن ذخیره شده است که شامل چهار آلکالوئید پیرولیزیدین از جمله اکیمیدین، ایزومر اکیمیدین، آنژلوئل رترونسین و تیگلوئیل رترونسین است که از گلبرگ‌های خشک‌شده آن استخراج می‌گردد. مقدار کل آلکالوئید در این گلبرگ‌ها در حدود 01/0 درصد است. جز اصلی فنلی جدا شده از عصاره اتیل استاتی گلبرگ‌های E. amoenum، اسید رزمارینیک است. این ماده یک ترکیب آنتی‌اکسیدانی قوی با فعالیت ضدویروسی و ضدالتهابی است. ترکیبات دیگری که از گلبرگ‌ها به دست می‌آید شامل سیانیدین، دلفینیدین، آنتوسیانیدینها، آلفا و گاما لینولنیک اسید، دساتوراز اسفنگولیپید و فلاونوئیدها هستند.
نیازهای اکولوژیکی
شرایط آب و هوایی کوهستانی سردسیر و نیمه مرطوب که در طول بهار و تابستان دارای باران های متناوب هستند، برای کشت این گیاه مفید است.
کاشت محصول
گل گاو زبان ایرانی در خاک‌های معمولی رشد می‌کند و تکثیر آن به سه طریق صورت می‌گیرد:
1- تقسیم ساقه زیرزمینی در بهار
۲- کاشت قطعه در ماسه در پاییز
۳-کاشت بذر گیاه در خاک نسبت حاصلخیزم آفتاب‌گیر
کشت گاو زبان در دو فصل پائیز و بهار انجام می‌گیرد و بهترین زمان کاشت بذر در فصل پائیز است. البته اگر منطقه موردنظر دارای زمستان بسیار سرد نباشد که در غیر این صورت به‌اجبار باید از کشت بهاره استفاده کرد. کاشت بذر در عمق ۱۲ سانتیمتر و فاصله میان بوته‌ها ۵۰ تا ۴۰ سانتیمتر و فاصله میان ردیف‌ها ۶۰ تا ۷۰ سانتیمتر انجام می‌گیرد. میزان مصرف بذر در هر هکتار ۱۰ تا ۱۵ کیلوگرم است.
عمر مفید بوته گاو زبان ۲ سال و بیشینه عمر آن ۴ سال است. در مناطقی که بارندگی به‌اندازه کافی و پراکندگی بارش آن مناسب باشد، کشت به‌صورت دیم صورت می‌گیرد؛ اما در مناطق خشک مانند اصفهان نیاز به آبیاری مرتب است. مهم‌ترین آفت گل‌گاو زبان کرم برگ‌خوار است که بیشترین خسارت خود را در زمان برداشت به گیاه می‌زند و چون در این زمان مبارزه شیمیایی صلاح نیست، لازم است از مبارزه بیولوژیک برای مقابله با آن استفاده شود.
برداشت و فرآوری محصول
برداشت گل در این گیاه در اوایل خرداد صورت می‌گیرد. اگر گلبرگ‌های تازه برداشت شده سریعاً خشک نشوند به سرعت خراب شده و کیفیت آن‌ها کاهش می‌یابد. در ایران گلبرگ‌های گل گاو زبان به‌طور سنتی در معرض آفتاب خشک می‌شوند. به این صورت که گلهای چیده شده را در کنار مزرعه روی پارچه یا سفره‌های پلاستیکی به ضخامت ۲ تا ۳ سانتیمتر پهن می‌کنند و چون نور مستقیم خورشید باعث بدرنگ شدن گل‌ها شده و کیفیت محصول را پایین می‌آورد، روی آن‌ها را با پارچه می‌پوشانند. البته خشک‌کردن محصول در سایه بهتر بوده و محصول مرغوب‌تری خواهد داد. به هم زدن گل‌ها حین خشک شدن ضروری است. لازم به ذکر است گل مرغوب محصولی است که دارای دم‌سفید و گلبرگ‌های بنفش باشد.
کاربردها
گل‌ها، برگ‌ها و روغن دانه گل گاو زبان ایرانی دارای اهمیت دارویی هستند. برگ‌های این گیاه خوراکی هستند و در بعضی از مناطق اروپا فقط به‌منظور برداشت این اندام کشت می‌شوند. هرکدام از این اندام‌ها دارای خواص درمانی متعددی هستند که به شرح زیر می باشد:
- گلبرگ‌ها و برگ‌های E. amoenum
- فعالیت‌های ضدویروسی
- فعالیت‌های ضد میکروبی
- آنتی‌اکسیدان
- آرام‌بخش (ضد اضطراب و افسردگی)، در طب سنتی ایرانی اصولاً گلهای این گیاه را به همراه ریشه‌های گیاه سنبل‌الطیب به‌عنوان آرام‌بخش مصرف می‌کنند.
- ضد تشنج
- ضد دیابت
- ضدالتهاب و درد
- روغن دانه گل گاو زبان
- اختلالات پوستی ازجمله اگزما، درماتیت سبوره و نورودرماتیت
- آرتریت روماتوئید
- استرس
- سندرم پیش از قاعدگی
- دیابت
- اختلال نقص توجه - بیش فعالی (ADHD)
- سندرم تنفسی حاد (ARDS)
- اختلال وسواس فكری
- درد و تورم
- جلوگیری از بیماری‌های قلبی و سکته مغزی
- تصفیه خون
- برای افزایش جریان ادرار
- جلوگیری از التهاب ریه‌ها
- افزایش تولید شیر مادر
- درمان برونشیت و سرماخوردگی
همچنین می‌توان عصاره این گیاه را به علت خواص آنتی‌اکسیدانی قوی که داراست به‌عنوان افزودنى به روغن‌های خوراکى جهت جلوگیری از فساد اکسیداتیو اسیدهای چرب و بقای کیفیت آن‌ها اضافه کرد.
بر اساس گزارش سازمان غذا و دارو ایران در سال 1399 داروهای گیاهی مشتق شده از گل گاو زبان شامل موارد زیر هستند:
نام فراورده | نام تجاری | شکل دارویی | نام شرکت |
مفرح گاو زبان | – | کپسول | طوبی |
گل‌گاو زبان | – | شربت | کیمیاگر توس |
گل‌گاو زبان | – | دمنوش | نیاک |
سفوف خفقان | مریکر فراطب | کپسول | فراطب ایساتیس شرق |
منضج سودای محترق | بیک سودا فراطب | شربت | فراطب ایساتیس شرق |
مفرح ابریشمی | – | شربت | نیاک |
