سرخارگل
سرخارگل (اکیناسه) برای اولین بار در سال 1372 توسط مرحوم دکتر امیدبیگی وارد ایران شد. این گیاه بومی شمال آمریکا و شرق اروپاست. اکیناسه گیاهی علفی و چندساله از تیره کاسنی‌هاست که همه بخش‌های آن اعم از ریشه، ساقه و گل مورداستفاده قرار می‌گیرد. از میان اندام‌های این گیاه ریشه، اهمیت ویژه‌ای از بعد درمانی و تجاری دارد. هر بوته اکیناسه شامل ساقه‌های تکی یا چندگانه، با ارتفاع ۱۰ تا ۵۰ سانتی‌متری است که برگ‌های خنجری و بیضوی شکل با حاشیه‌های دندانه‌دار، به‌صورت متناوب بر روی آن قرار می‌گیرند. تک‌گل‌هایی از طیف رنگی صورتی تا بنفش در انتهای شاخه‌ها قرار دارند، ساقه این گیاه قائم و استوانه‌ای شکل بوده و رنگ آن به علت وجود آنتوسیانین (Anthocyanin) سبز روشن، آبی و یا حتی قرمزرنگ می‌باشد.
9 گونه شناخته‌شده از این گیاه وجود دارد که سه گونه E.pallida, E.purpurea و E.angustifolia دارای ارزش دارویی قابل‌ملاحظه‌ای هستند. این گونه‌ها ازنظر ریخت‌شناسی، شرایط رشد و ارزش دارویی با یکدیگر متفاوت‌اند. در جدول زیر تعدادی از تفاوت های ظاهری آنها ذکر شده است:
گونه | ویژگی های ظاهری |
E.purpurea | برگ های بلند، خشن و پهن، گلهای ارغوانی با یک مخروط بلند) 5/2 تا 5 سانتی متر(، دانه گرده زرد رنگ، ریشه های فیبری و قسمت بالایی ریشه به رنگ قهو ه ای متمایل به قرمز |
E.pallida | برگ های کوچکتر و باریکتر، گلبرگهای ارغوانی رنگ پریده، دانه گرده به رنگ سفید، قسمتهای بالایی ریشه به رنگ قهوه ای کم رنگ |
E.angustifolia | قامت گیاه کوتاهتر از دو گونه دیگر با برگ های باریک، گلبرگهای کوتاهتر ونه چندان افتاده، قسمتهای بالایی ریشه به رنگ قهوه ای کم رنگ |
در 50 سال اخیر تحقیقات زیادی بر روی خواص گیاه سرخارگل انجام‌گرفته است. بیشترین مطالعه و تحقیق در این زمینه بر روی E.purpurea انجام گرفته زیرا ماده مؤثره موجود در اندام این‌گونه از سرخارگل باعث افزایش تولید ایمونوگلوبین ج (Immunoglobolin G) در خون میشود. خاصیت ضد قارچ و ضد باکتریایی دارد و از آن دارویی با نام تجاری ایمونوفین (Immunofin) ساخته میشود که در صنعت پرورش طیور بسیار مورداستفاده است و باعث افزایش تقویت سیستم ایمنی ماکیان میشود. E.purpurea دارای ریشه‌های فیبری بوده که رشد آنها در مقایسه با رشد ریشه E.angustifolia بسیار چشمگیرتر است.
مواد مؤثره
اسید رزمارینیک (Rosmarinic Acid)، فلاونوئیدها (Flavonoids) و اسید شیکوریک (Cichoric Acid) مواد مؤثره ارزشمندی هستند که در گونه‌های ذکرشده در بالا به میزان فراوان‌تری نسبت به دیگرگونه‌های این گیاه یافت می‌شوند و به آنها خاصیت دارویی می‌بخشند. تمام پیکر سرخارگل اعم از ریشه، ساقه و گل حاوی این مواد هستند. زمان برداشت سرخارگل بر میزان مواد مؤثره موجود در این گیاه تأثیر می‌گذارد، تحقیقات مختلف نشان داده است که پاییز بهترین زمان برای برداشت ریشه است زیرا رطوبت کمتر است و اعتقاد بر این است که ریشه ها بیشترین مقدار و بهترین کیفیت مواد موثره را دارا مي باشند و از لحاظ دارویی بسیار ارزشمند هستند. حتی خشک شدن آهسته گیاهان برداشت شده باعث حفظ مواد مؤثره آن میشود، اما خشک شدن سریع باعث افزایش سرعت هیدرولیز این ترکیبات و کاهش کیفیت آنها می‌گردد.
اطلاعات تجاری
سرخارگل جز 4 گیاه دارویی پرفروش سال 2005 در اروپا و ششمین گیاه دارویی پرفروش در آمریکا در سال 2013 بوده است. گردش مالی این گیاه سالیانه در حدود 140 میلیون دلار در اروپا می‌باشد. همچنین مطالعه‌ای در اتحادیه اروپا در سال 2007 نشان می‌دهد، اکیناسه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین چهار گیاه دارویی برتر دنیا شناخته شده است.
| نام فارسی | نام علمی | استاندارد کیفیت | نحوه تأمین | منشأ | قیمت (هر کیلوگرم به دلار) |
آمریکای شمالی | سرخارگل (ریشه) | Echinacea purpurea. | فارماکوپه اروپا، ارگانیک | تولید زراعی | آمریکا | 12 |
سرخارگل (ریشه) | Echinacea purpurea. | فارماکوپه اروپا، ارگانیک | تولید زراعی | آمریکا | 21 | |
سرخارگل (اندام هوایی) | Echinacea purpurea. | فارماکوپه اروپا، ارگانیک | تولید زراعی | آمریکا (کالیفرنیا) | 6 | |
سرخارگل (برگ) | Echinacea purpurea. | نامشخص | نامشخص | آمریکا | 59 | |
اروپا | سرخارگل | Echinacea purpurea. | فارماکوپه اروپا، ارگانیک | تولید زراعی | انگلیس | 9 |
همانطور که در نمودار زیر نمایش داده شده است، ارزش تجارت جهانی عصاره اکیناسه در سال 2019 در حدود 47/1 میلیارد دلار بوده که تا سال 2027 در حدود 88/2 میلیارد دلار آمریکا افزایش خواهد یافت. از طرفی دیگر میزان نرخ رشد مرکب سالانه (فرمول ریاضی برای محاسبه ساده و آسان بازگشت سرمایه در یک دوره زمانی ثابت مثلا یک سال است ، (CAGR, Compound Annual Growth Rate) برای عصاره این گیاه از سال 2020 تا 2027 در حدود 25/8 درصد تخمین زده شده است.
از محرک‌های اصلی رونق اقتصادی اکیناسه، بازار رو به رشد گیاهان دارویی است. در سال‌های اخیر تمایل مصرف‌کنندگان به استفاده از محصولات سالم و مغذی رشد چشمگیری داشته است که به تبع آن بازار محصولات گیاهی هم پررونق شده است. در این میان مصرف رو به رشد مشتقات اکیناسه توسط کارخانه‌های تولیدات گیاهی در سراسر دنیا به‌خصوص شمال آمریکا افزایش یافته است زیرا این گیاه مجموعه‌ای از مزایای دارویی و درمانی را داراست و بدین ترتیب در صنایع تولید مواد و داروهای آرایشی و بهداشتی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. در اروپا، کشورهای فرانسه، ایتالیا، انگلستان و به‌ویژه آلمان به‌عنوان بازار اصلی و کلیدی مکمل‌های گیاهی مشخص شده اند. پیش‌بینی میشود ارزش بازار محصولات آرایشی – بهداشتی گیاهی اروپا به دلیل افزایش تقاضا برای محصولات آرایشی سبز با قیمت مناسب، در بازه زمانی 2020 الی 2025 از 5/2 میلیارد دلار فراتر رود.
علاوه بر امریکا و اروپا رشد چشمگیر مصرف محصولات اکیناسه در منطقه آسیا-اقیانوسیه به‌ویژه در کشور ژاپن در سال‌های اخیر قابل مشاهده است که نشان‌دهنده گرایش زیاد مردم کل دنیا به مصرف محصولات طبیعی است.
همانطور که ملاحظه میشود مصرف اکیناسه در سراسر جهان رو به رشد است و بازارهای متعددی برای تولید آن وجود دارد. اگر تقاضای جهانی بیشتری از تولیدات ایالات‌متحده، اروپا و آسیا وجود داشته باشد تولیدکنندگان در چین، هند یا تایوان نیز محصولاتی برای فروش خواهند داشت. شایان توجه است که کشت اکیناسه شامل سرمایه‌گذاری طولانی‌مدت است و نیاز به زمان و پول کافی دارد، زیرا برای دستیابی به وضعیت مطلوب آن تقریباً دو سال زمان لازم است، و این خود فرصت بسیار مناسبی برای سرمایه‌گذاری محسوب میشود.
بعضی از شرکت های بزرگ و اصلی در بازار جهانی اکیناسه مانند: Nutragreen Biotechnology Co. Ltd (آمریکا)، Himalaya Drug Nutrascience Labs (آمریکا)، Bio-Botanica, Inc (آمریکا)، Herbal Bio Solutions (هند)، Maat Nutritionals (آمریکا)، Alfa Chemical Corp. (آمریکا)، Hunan Changsha Huir Biological Tech Co. Limited (چین)، Arnet Pharmaceutical (آمریکا)، Atlantic Essential Products, Inc (آمریکا)، Nutraceutical Corporation (آمریکا)، Genwoods Herbal Extract Co. Limited (چین)، Nutritional Supplement Manufacturers, Inc. (آمریکا)، Sundown Nutrition (آمریکا)، Twinlab Corporation(آمریکا) مورد توجه هستند و همانطور که دیده میشود بیشترین سهم بازار جهانی را شرکت های آمریکایی به خود اختصاص داده اند.
در بازار ایران، گل و پیکر رویشی این گیاه در مقایسه با ریشه تقاضای بیشتر و قیمت کمتری دارد. ایران با کمبود پیکر رویشی سرخارگل به‌عنوان ماده اولیه برای تولید داروها مواجه است، از مهم‌ترین مشکلات و موانع گسترش کشت سرخارگل در ایران می‌توان به نبود صنایع تکمیلی در تولید گیاهان دارویی، عدم شناخت بازار هدف و بی‌ثباتی خریدوفروش اشاره کرد. در حال حاضر چند داروی گیاهی شامل شربت زینکلد و ایموژن از این گیاه در ایران تهیه شده است ولی به علت کمبود پیکر رویشی سرخارگل به‌عنوان ماده اولیه تولید، این داروها به‌صورت محدود توسط پزشکان تجویز می‌گردد.
شرایط کشت و نیازهای اکولوژیکی
سرخارگل در اماکن مرطوب، پرنور و در خاک‌هایی با بافت متوسط، حاصلخیز، غنی از ترکیبات هوموسی و دارای ازت کافی می‌روید. اکیناسه گیاه کم‌توقعی است و نیاز به عملیات کوددهی ندارد ولی اگر در حین دوره رشد به‌طور ماهیانه با یک کود کامل (نیتروژن، فسفر و پتاسیم) تغذیه شود محصول بهتری خواهد داشت. این گیاه سرمای زمستان (تا دمای 10- درجه سانتی گراد) را به‌خوبی تحمل می‌کند. وزن هزار دانه گیاه سرخارگل 8/3 تا 5/4 گرم می‌باشد و عملکرد پیکر رویشی خشک این گیاه 5/2 تا 5/3 تن در هکتار گزارش شده است.
سرخارگل معمولاً به دو روش تکثیر میشود: 1. روش مستقیم: کشت بذر در زمین اصلی که اواخر پاییز انجام می‌گیرد. 2. تکثیر رویشی: از طریق تقسیم بوته انجام می‌گیرد ولی چون این روش در گیاه سرخارگل بسیار وقت‌گیر و هزینه‌بر است لذا در سطح وسیع چندان کاربردی ندارد. باید توجه شود که زمان مناسب برای تکثیر رویشی این گیاه اوایل مهر یا اواسط اردیبهشت‌ماه است.
همانطور که اشاره شد روش متداول تکثیر این گیاه به روش کاشت مستقیم بذر است ولی یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های بذور اکیناسه، خفتگی بذر (Seed Dormancy، معادل عدم جوانه‌زنی بذر حتی در شرایطی که عوامل محیطی مساعد است) است، پس برای یک جوانه‌زنی ایده آل به یک زمستان سرد و مرطوب نیاز دارند (این فرایند را Stratification می گویند). در طبیعت، دانه‌ها به زمین می‌ریزند و تمام طول زمستان در خاک می‌مانند و رطوبت موردنیاز را دریافت می‌کنند. ولی روش‌هایی برای شبیه‌سازی این شرایط طراحی شده که بهترین نرخ جوانه زنی در شرایط سرمادهی مرطوب در شرایط آزمایشگاهی مشاهده شده است. زمان ایده آل برای جمع‌آوری بذر اکیناسه در اواخر تابستان یا کمی قبل از اولین یخبندان زمستان است. اگر بذر زودتر از زمان مناسب برداشت شود، جوانه نخواهد زد. زمانی بذرها را می‌توان از گل‌ها برداشت کرد که ساقه‌ها خشک و سر مخروطی شکل گل، سیاه‌رنگ شده باشد زیرا در این زمان، ماده مؤثره موجود در پیکر رویشی محصول در مطلوبترین حالت کمی و کیفی خود قرار دارد و از نظر کاربرد در صنایع دارویی حائز اهمیت است. بذرها باید از چندین گیاه مختلف جمع‌آوری شوند، به این صورت تنوع ژنتیکی گیاهان افزایش می يابد.
برداشت ریشه گیاه سرخارگل در سال دوم يا سوم که بیشترین تراکم را دارا می‌باشد، انجام می گیرد. رشد و نمو ریشه در فصل پاییز این سال (اواخر مهر و آبان) در حد اعلاي خود است.
پس از برداشت محصول اکیناسه مراحل فرآوری و بسته بندی آن از شایان توجه است. بهترین شیوه خشک نمودن سرخارگل استفاده از خشک‌کن‌های الکتریکی (در دمای 40 تا 45 درجه سانتی‌گراد) برای رطوبت زدایی کامل بلافاصله بعد از برداشت محصول است.
و در نهایت، بسته‌بندی این محصول با عایق رطوبتی به‌عنوان مزیت رقابتی در بازار گیاهان دارویی به شمار می‌رود زیرا ریشه‌های خشک سرخارگل به‌شدت جاذب رطوبت هستند، ازاین‌رو نوع بسته‌بندی و همچنین شرایط انبارداری آنها قابل توجه است؛ بنابراین محصولی که در مکانی کاملاً خشک نگهداری شده باشد گزینه بهتری برای خریداران خواهد بود.
خواص دارویی و درمانی گیاه
این گیاه در طول تاریخ همواره به‌عنوان یک داروی شفابخش برای درمان بسیاری از بیماری‌ها به‌ویژه در آمریکای شمالی مورداستفاده قرارگرفته است.
ازجمله اثرات درمانی گیاه اکیناسه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- به‌عنوان آنتی‌بیوتیک در مقابله با عفونت‌های ادراری، عفونت واژن و عفونت خون
- افزایش قدرت سیستم ایمنی بدن
- درمان مارگزیدگی، مخملک، سفلیس، مالاریا، انواع مسمومیت‌ها و بیماری‌های دستگاه گوارش
- کاهش اضطراب
- به‌عنوان مکمل غذایی برای سرماخوردگی
- درمان مشکلات پوستی (ترمیم لایه محافظ پوست، کاهش چین‌وچروک و بهبود رطوبت پوست)
- اخیراً سازمان بهداشت جهانی مصرف موضعی آن را علاوه بر موارد فوق، در درمان التهابات پوستی تائید کرده است.
- به عنوان مکمل در درمان انواع بی‌شماری از سرطان‌ها اثربخش است زیرا باعث کند شدن رشد سلول‌های بدخیم میشود، بنابراین مانع از گسترش سرطان می‌گردد. در سال 2018، صندوق تحقیقات جهانی سرطان (The world cancer research fund) اظهار داشت: در جهان حدود 2 میلیون زن مبتلا به سرطان سینه وجود دارد، در دوره 20 سال آینده باعث افزایش قابل‌ملاحظه‌ای در تقاضای بازار اکیناسه خواهد شد.
فراورده‌های دارویی
ردیف | شکل دارو | نام فارسی | نام لاتین | گونه گیاهی |
1 | قرص | اکینامد | Echina-Med | E. angustifolia |
2 | قرص | اکیاسین | Echiasin | E. purpurea |
3 | قرص | ایمواستیم اکی هرب | Echiherb | E. purpurea |
4 | قرص روکشدار | اکیناسها | Echinasoha | E. purpurea |
5 | قرص روکشدار | فیتوکلد | Phytocold | E. purpurea |
6 | کپسول | رمی کلد | Remicold | E. purpurea |
7 | کپسول | ایمونستیم طلایی | Golden Immunstim | E. purpurea |
8 | شربت | ایموژن | Immugen | E. purpurea |
9 | شربت | زینکلد | Zincold | E. purpurea |
10 | شربت | فیتوگریپ | Phytogrip | E. purpurea |
11 | قطره | ایمون ساپورت | Immunsuport | E. purpurea |
12 | کرم | کالندیت- ای | Calendit E | E. purpurea |
13 | سافت ژل | پروپونکس | Proponex | E. purpurea |
علاوه بر خواص دارویی، می توان به کاربرد این گياه به عنوان گیاه زینتی، استفاده در فضای سبز، گل شاخه بریده و پرورش زنبور عسل اشاره کرد.
