گل محمدی

گل محمدی یا رز دمشقی (Damask rose) با نام علمی Rosa damascena Mill. به تیره گل سرخ Rosaceae تعلق دارد. در عهد ملکشاه سلجوقی نماینده یکی از اتابکان روم شرقی از دامنه‌های کوه اسبی قمصر مقداری گل سرخ خودرو با خود به شهر دمشق که آن روزها داماسکوس می‌خواندند برده و پرورش داده و بدین‌جهت نام علمی گل محمدی Rosa damascena می‌نامند.

استخراج اسانس گل محمدی احتمالاً در اواخر قرن 7 میلادی در ایران آغاز شد و بعداً در استان‌های امپراتوری عثمانی توسعه یافت. طی سال‌های 810 تا 817 میلادی، ایران سالانه 30000 بطری گلاب به بغداد صادر می‌کرد. از طرفی، استفاده از گل محمدی و گل‌های معطر در باغ‌های معروف به پتری دیس از زمان ساسانیان سابقه داشته و در ادبیات کلاسیک ایران نیز فراوان از آن یاد شده است. همچنین، بیش از هزار سال پیش ابن‌سینا (980 تا 1037 میلادی) مزایای مختلف پزشکی این گل را بیان کرده است. عقیلی شیرازی (1747-1670 میلادی) در کتاب مخزن الادویه درباره اثرات دارویی آن در انواع بیماری‌ها بحث کرده است. بعلاوه، در بوندهشن (از کتب مرجع زرتشتیان)، از گل محمدی با احترام یاد شده و در سایر منابع تاریخی نیز وجود انواع گل سرخ در مناطق مختلف ایران ذکر شده است.

گل محمدی درختچه‌ای چندساله و خاردار به ارتفاع 1 تا 2 متر است که شاخه‌های زیاد و تیغ‌های ریز و چنگک شکل دارد. گل‌ها صورتی‌رنگ، نیمه پُرپَر، معطر، فشرده، پهن و گاهی سرخ‌رنگ است. گل‌های این گیاه حاوی اسانس است و مقدار آن بسته به شرایط اقلیمی محل رویش متفاوت خواهد بود. رنگ برگ‌ها به رنگ سبز براق، دارای 5 تا 7 برگچه تخم‌مرغی نیزه‌ای است. برگ‌های پایین دارای گوشواره‌های مژه‌دار و غده‌ای می‌باشد. میوه آن تخم‌مرغی کشیده با انتهای قطور است که پس از رسیدن، به رنگ سرخ درمی‌آید. درختچه‌های این گیاه معمولاً از سال دوم به گل می‌نشیند و در 3 یا 4 سالگی محصول آن‌ها به بیشترین اندازه خود می‌رسد.

مواد مؤثره

ترکیبات مختلفی از دسته‌ی آلکان ها، الکل ها، فنل ها، ترپن ها (Terpenes) و ترپنوئیدها (Terpenoids) در گل محمدی وجود دارند.

برخی از آلکان های شناسایی شده در این گیاه عبارتند از: پنتادکان (Pentadecane)، هپتادکان (Heptadecan)، اوکتادکان (Octadecane)، نونادکان (Nonadecane)، ایکوزان (Eicosane) و هنیکوزان Heneicosane)).
از ترکیبات فنلی موجود در گل محمدی، کوئرستین (Quercetin)، کامفرول (Kaempferol)، اسید گالیک و اسید سیرنجیک (Syringic acid). شایان ذکر است که فنیل اتیل الکل مهم‌ترین ترکیب معطر گل محمدی است.
از مهم ترین ترپن ها و ترپنوئیدهای موجود در گل محمدی می‌توان از لینالول (Linalool)، سیترونلول (Citronellol)، فارنزول (Farnesol)، نرول (Nerol)، میرسن (Myrcene) و ژرانیول (Geraniol) نام برد.
طیف گسترده‌ای از مواد شیمیایی از جمله ویتامین‌های C، A، B₁، B₂، B₃ و K از قسمت‌های مختلف گیاه استخراج شده است.

پراکندگی جغرافیایی

از نظر تاریخی، گل محمدی از خاورمیانه سرچشمه گرفته و سپس به اروپا آورده شد. ایران از قدیمی‌ترین کشورها در زمینه تولید و فرآوری گل محمدی در جهان به شمار می‌رود. شهرستان کاشان در بخش میانی ایران و در کنار کویر مرکزی است و یکی از شهرستان‌های استان اصفهان می‌باشد که مهم‌ترین مرکز پرورش گل محمدی به شمار می‌رود. در واقع کوهپایه‌های پیرامون کاشان یعنی قمصر، برزُک و نیاسر از مراکز اصلی تولید این گیاه در کاشان محسوب می‌شوند.

در سطح جهانی بلغارستان از کشورهای پيشرو در زمينه توليد اسانس گل سرخ بوده و ساير کشورهای تولیدکننده اسانس شامل تركيه، هند، چين، فرانسه و ايران می‌باشند. علاوه بر این، گل محمدی به‌طور گسترده در لیبی، مراکش، ایتالیا، روسیه و اوکراین نیز کشت می‌شود.

نیازهای اکولوژیک

گل محمدی گیاهی مقاوم است و در اکثر شرایط سازگاری مناسبی دارد. برخی از خصوصیات اکولوژیک این گیاه عبارتند از:

گیاهی نورپسند است. نور فاکتور مهمی در میزان اسانس تولیدشده در این گیاه می‌باشد و نبود آن یک عامل بازدارنده محسوب می‌شود.
مطلوب‌ترین دما برای رشد این گیاه 21 درجه سانتی‌گراد در روز و 15 درجه سانتی گراد در شب است.
این گیاه بهتر است در مناطق بادخیز کشت نشود چون میزان تبخیر و تعرق از آن افزایش‌یافته و تأثیر مستقیم در کیفیت اسانس آن دارد.
کشت ارقام مختلف گل محمدی در خاک‌های سبک (شنی لومی) نتایج بهتری را نشان داده است. همچنین pH مطلوب خاک 5/6 تا 7 تعیین گردیده است.
تحمل این گیاه به شوری دقیق مشخص نشده است ولی نتایج یک سری مطالعات نشان می‌دهد که تا شوری 5 دسی زیمنس بر متر برای آن قابل تحمل است.
مهم‌ترین ویژگی این گیاه، سازگاری آن به کمبود آب است. گاهی فقط دو بار آبیاری در سال انجام می‌شود.

کاشت محصول

تکثیر گل محمدی توسط بذر و روش رویشی (قلمه زدن، خوابانیدن، پیوند زدن و پاجوش) امکان‌پذیر است. البته رایج‌ترین روشی که در سطح گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرد، کاشت پاجوش‌های ریشه‌دار است.

بهترین زمان برای کاشت بوته‌ها معمولاً در اسفندماه است، هرچند کاشت پاییزه نیز امکان‌پذیر است و می‌تواند یک سال گل‌دهی بوته‌ها را به جلو اندازد. گل محمدی را می‌توان به‌صورت جوی و پشته و یا کرتی کشت کرد. در روش جوی و پشته فاصله استاندارد بین بوته‌ها سه در چهار متر است. در کاشت گل محمدی معمولاً 2 تا 3 گیاه ریشه‌دار را در گودال‌هایی به عمق 50 سانتیمتر و قطر دهانه 40 سانتی‌متر می‌کارند.

شیوه گلدهی این گیاه کاملاً منحصربه‌فرد است. عموماً در یک دوره زمانی چندهفته‌ای، گل‌ها ظهور کرده و تا سال بعد گلی وجود نخواهد داشت. البته گل محمدی به‌طورمعمول دو بار در سال یعنی در بهار و پاییز گل می‌دهد. شایان‌ذکر است، هرس این گیاه در کیفیت اسانس، زیبایی ظاهری و قدرت آن مؤثر است و باید در زمان مشخص انجام گیرد

برداشت و فرآوری محصول

برداشت گل مهم‌ترین و پرهزینه‌ترین مرحله تولید آن بوده و در شرایط عادی بسیار دشوار است. این گل پس از باز شدن، دوام کمی بر روی شاخه دارد و در صورت تأخیر، طی 24 ساعت، رنگ آن به سفیدی می‌گراید و ریزش می‌کند. زمان و چگونگی برداشت محصول به محل و آب‌وهوای منطقه کشت بستگی دارد ولی به‌طورکلی دوره برداشت بین 20 تا 30 روز می‌باشد. نکاتی که در مورد برداشت گل محمدی باید رعایت شود:

برداشت گل‌ها باید قبل از گرم شدن هوا به اتمام برسد.
قبل از شروع عملیات برداشت، ردیف‌های بین بوته‌ها برای تسهیل عملیات برداشت، آماده می‌شود تا کارگران با حداقل دشواری فعالیت کنند.
گل‌های برداشت‌شده در حداقل زمان به کارگاه یا کارخانه اسانس و گلاب‌گیری منتقل شود.
به‌جای قرار دادن و فشردن گل‌ها در گونی‌های پلاستیکی باید آن‌ها را در سبدها یا ظروف مناسب دیگری که مانع از فشرده شدن آن‌هاست جمع‌آوری کرد.
در هنگام حمل گل‌ها به محل گلاب‌گیری، از قرار گرفتن مستقیم آن‌ها در معرض نور خورشید باید جلوگیری شود.

محصولات فراوری‌شده گیاه گل‌محمدی

1- اسانس گل محمدی

اسانس گل محمدی محصولی باارزش در بازار جهانی است که قیمت آن ممکن است به چندین هزار دلار برسد. به همین دلیل، به‌عنوان «طلای مایع» شناخته می‌شود. از دلایل بالا بودن قیمت این محصول می‌توان به دلایل زیر اشاره کرد:

گیاهان فقط در یک دوره بسیار کوتاه از سال، در ابتدای بهار یا تابستان، بسته به شرایط آب و هوایی در دسترس هستند.
هزینه محصولات با پایه گل سرخ خیلی کم است، درنتیجه برخی از تولیدکنندگان تركیبات مصنوعی اضافه می‌کنند یا سایر محصولات طبیعی ارزان‌تر را با گلاب مخلوط می‌نمایند.

اسانس این گل حاوی ترکیبات معطری است که در بافت پارانشیم گلبرگ ذخیره می‌شود و در دنیا به نام روغن رز (Rose Oil) شناخته می‌شود که در صنایع عطرسازی، دارویی، غذایی، آرایشی و بهداشتی مصرف فراوان دارد. این روغن نیمه جامد، کمرنگ، زرد، دارای طعم و بوی ویژه که در دمای 25 درجه سانتی گراد به حالت چسبنده درمی‌آید و در اثر سرد شدن تدریجی، شکل توده‌ای بلوری به خود می‌گیرد.

2-گلاب گل محمدی

این محصول باید شفاف، روشن، زلال، بدون رسوب و دارای بوی ویژه‌ای از گل محمدی باشد. طعم آن اندکی تلخ بوده و pH اسیدی دارد. ساده‌ترین روش تهیه گلاب، ریختن تمام قسمت‌های گل شامل نهنج، کاسبرگ‌ها، گلبرگ‌ها و قسمتی از دمگل درون دیگ‌های حاوی آب و جوشاندن آن به مدت‌زمان معین است و سپس بخار حاصل از این جوشیدن به ظرف دیگری انتقال‌یافته و در آنجا سرد می‌شود. معمولاً از هر کیلوگرم گل، حداقل یک لیتر گلاب مرغوب درجه 1 یا دو لیتر گلاب درجه 2 یا سه لیتر گلاب درجه 3 قابل استحصال است ولی در کشورهای دیگر فقط از گلبرگ‌های آن جهت تهیه اسانس استفاده می‌شود.

3- غنچه و گلبرگ خشک‌شده

این محصولات به‌عنوان چاشنی خوراکی‌ها یا به همراه دیگر گیاهان دارویی در کیسه‌هایی کوچک به عنوان ماده‌ای معطر مورد استفاده قرار می‌گیرند. دم‌کرده این محصولات به‌عنوان ارامبخش، مرهم زخم‌ها و سوختگی‌ها یا درمان زخم‌های دهانی کاربرد دارد.

4-عنبرگل

یکی از فراورده‌های صنعت گلاب‌گیری است. این محصول مایعی سیاه‌رنگ است که در پایان عملیات تقطیر همراه با تفاله گل‌ها در دیگ گلاب‌گیری به جای می‌ماند و به کمک حرارت، تغلیظ می‌شود. این ماده‌ی ارزشمند جهت درمان دردهای‌ عضلانی مؤثر است.

کاربردها و خواص دارویی

گل محمدی به‌عنوان یک گیاه زینتی در باغ‌ها و پارک‌ها کاشته می‌شود، اما اهمیت اصلی آن در محصولات به‌دست‌آمده از این گیاه خلاصه می‌گردد؛ برای مثال:

بوییدن گل محمدی برای تقویت حافظه و شتاب در به هوش آوردن فرد ازحال‌رفته پیشنهاد شده است. کاربرد پودر گل خشک آن باعث تقویت لثه‌ها، جلوگیری از خونریزی آن و بهبود آفت دهان می‌شود. علاوه بر این غنچه نارس گل محمدی که مزه آن گس است به بند آمدن اسهال کمک می‌کند درحالی‌که گل رسیده‌ی آن ملین بوده و سبب تهی کردن روده‌ها می‌شود.
اسانس این گیاه در صنایع تولید عطر و ادکلن استفاده می‌شود و از گران‌ترین اسانس‌های دنیاست.
از زباله‌های حاصل از گلاب‌گیری برای خوراک دام و کمپوست می‌توان استفاده کرد.
همچنین، تفاله‌های حاصل از گلاب‌گیری در برخی مناطق به‌صورت فشرده و خشت مانند به‌عنوان یکی از منابع سوختی به کار می‌روند. نیز جهت استخراج رنگ‌های طبیعی، تولید بیوگازها و استخراج فنولیک ها کاربرد دارد.
در طب سنتی ایرانی گفته شده است که اسانس گل محمدی برای تسکین سردرد، بواسیر، بهبود التهاب دستگاه گوارش و دردهای عضلانی موثر است. اثرات تب بر و ضد انسداد عروق برای گل‌های این گیاه بیان شده است

فراورده‌های دارویی

بر اساس گزارش سازمان غذا و دارو ایران در سال 1399 داروهای گیاهی مشتق شده از گل محمدی در ایران شامل موارد زیر است:

نام فراورده	نام تجاری	شکل دارویی	نام شرکت
گل محمدی	–	اسانس	باریج اسانس
گل محمدی	–	کپسول نرم	باریج اسانس
گل محمدی	بیوفیتا	شربت	اکسیر گل سرخ
گل محمدی	–	اسانس	بوعلی دارو
گلقند	معجون	ضماد	باریج اسانس