گیاه‌شناسی کتیرا
کتیرا از تعدادی از گونه های گون استخراج می شود. جنس Astragalus حدود 800 گونه دارد. 80 گونه از گون‌های ايران مولد كتيرا و جز گياهان صنعتي و دارويي هستند. یکی از با ارزش‌ترین زیر جنس‌های گون Subgen. Tragacantha می‌باشد که از گونه های مهم تولید کننده کتیرا است.
گون با نام علمی Astragalus spp. گیاهی چندساله، بوته‌ای يا نيمه درختچه‌ای و خاردار است. اين گياه عموماً برگ‌هایی مركب از برگچه‌های متعدد و غالبا فرد دارد ولي در بين آن‌ها ندرتاً گياهاني با برگ‌های ساده نيز يافت می‌شود. گل‌های به رنگ‌های صورتي، قرمز، آبي، بنفش، زرد و سفيد، به‌صورت گل‌آذین خوشه و سنبله است. گونه های گون همراه با درمنه پوشش گیاهی بخش عظیمی از ایران را تشکیل می‌دهد پنج استان تهران، آذربايجان غربي، اصفهان، كردستان و خراسان رضوي از رویشگاه‌های اصلی گون محسوب می‌شوند که در این میان اصفهان از نظر تعداد گونه در رتبه اول قرار گرفته است.
ساختمان و ترکیب شیمیایی صمغ کتیرا
صمغ کتیرا مهم‌ترین متابولیت ثانویه تولیدشده در گون است. کتیرا به صورت قطعاتی مفتولی و سفیدرنگ یا ورقه‌ای زرد یا زرد متمایل به قهوه‌ای است، این ماده بدون بو و کمی شیرین است و به سرعت آب جذب کرده و متورم می‌شود.
کتیرا در ایران به اشکال نواري (Ribbon) یا پرك (Flake) جمع‌آوری می شود و در بازار گیاهان دارویی ایران با نام‌های کتیرای مفتولی (نوع سفید) و کتیرای خرمنی (نوع زرد) به فروش می‌رسد.
کتیرا یکی از مقاوم‌ترین صمغ‌ها در برابر اسید و حرارت است. این پلی ساکارید در گستره وسیعی از pH پایدار بوده و حتی می‌تواند pH دو را نیز تحمل کند، ولی بالاترین گرانروي پایدار را در pH پنج دارد و از سال 1961 به‌عنوان یک هیدروکلوئید باکیفیت در فهرست افزودنی‌های ایمن قرار گرفته است پایداری کتیرا در شرایط اسیدی استفاده از آن را در سیستم‌های غذایی با pH کم مثل سسها مناسب می‌کند. ویژگی‌های فيزيکي کتيرا وابسته به نوع گياه ترشح‌کننده و زمان برداشت آن است. از مهم‌ترین ویژگی‌های فيزيکي کتيرا می‌توان به گرانروي بالا، خاصيت هم‌زمان قوامدهي و کاهش کشش سطحي اشاره کرد.
ژل کتیرا، هیدروژلی با ساختار سه‌بعدی است که در آن زنجیره‌های پلیمري آبدوست از طریق پل‌های عرضی به هم متصل شده‌اند. این ساختار در آب متورم شده، ولی دچار ازهم‌پاشیدگی و یا انحلال نمی‌شود. از نظر شیمیایی کتيرا درشت مولکولي پلي ساکاريدي است و از نظر ترکیب شیمیایی از آب (g 100/g94/12 – 79/8(، 81/83 تا 52/86 درصد کربوهیدرات (منوساکاریدهای اسیدی و آنیونی)، 65/1 تا 59/2 درصد پروتئین به همراه مقداري نمک‌های کلسيم، منيزيم و پتاسيم تشکیل شده است.. پلی ساکارید صمغ کتیرا از مونوساکاریدهای گلوکز، رامنوز، گالاکتوز، آرابینوز، زایلوز، مانوز، گلوکورونیک اسید و گالاکتورونیک اسید تشکیل شده است.
اين صمغ از يک بخش محلول و يک بخش نامحلول متورم شونده در آب تشکيل شده است. بخش نامحلول تورم پذير شامل باسورين (Bassorin) و بخش محلول تراگاکانتين (Tragacanthin) يا تراگانتيک اسيد (Tragacanthic Acid) نامیده می‌شود پاسورین ۶۰ تا ۷۰ درصد کتیرا (کتیرای سفید ۶۰ درصد و کتیرای زرد ۷۰ درصد) را تشکیل می‌دهد و کمپلکسی از اسیدهای پلی منوکسیل می‌باشد که در آب متورم می‌شود ولی حل نمی‌شود، باسورین به شکل یک مولکول کشیده است که به فرم محلول ويسکوز درمی‌آید. تراگاکانتین که احتمالاً باسورين بدون منوکسیل است حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد صمغ کتیرای سفید و ۴۰ درصد کتیرای زرد را تشکیل می‌دهد.
کاربرد کتیرا
کتیرا در صنایع غذایی
کتیرا به‌عنوان قوام دهنده، عامل ژل ساز، حفظ بافت، حالت‌دهنده بافت ايجاد تراکم، نگهدارنده و نرم‌کننده و افزایش پایداری بستنی‌ها، نان‌های میوه‌ای، شیرینی های جویدنی، شکلات‌های میوه‌ای، آب‌نبات‌ها و پاستیل‌ها، پوشش شکر و سفیده تخم‌مرغ و دوغ استفاده می شود.
کتیرا در صنایع دارویی
عامل تعليق کننده براي جلوگيري از رسوب‌دهی مواد نامحلول و پايدارسازي تعلیق‌های دارويي روغن در آب و آب در روغن
عامل تأخير دهنده براي سیستم‌های آهسته رهش دارو (Sustained release)
غشاء براي سیستم‌های دارو رسانی (DDS)
به‌عنوان چسب و پرکننده در تولید قرص‌های مختلف
خواص دارویی کتیرا
صمغ کتیرا در طب سنتی به‌عنوان برطرف کنندة گرفتگی صدا، درمان ناراحتی‌های سینه عامل ملین و ضد دردهای کلیه و مثانه استفاده می شود.
1. مصرف روزانه کتيرا، به دليل جذب کلسترول توسط گروه‌های متيل استري، از افزايش کلسترول خون جلوگيري می‌کند.
2. این ماده داراي فعاليت ضدویروسی بوده و در پزشکي سنتي چين براي درمان بسياري از عفونت‌ها توصيه می‌شود
3. استفاده از کتیرا بر روي زخم، موجب افزايش سرعت بهبود و بسته شدن زخم می‌شود؛ و حتی از آن در پزشکی سنتي به‌عنوان مرهم سوختگي و التيام دهنده زخم های سطحي یاد شده است
4. مصرف کتيرا موجب افزایش ايمني بدن شده و براي تقويت ايمني بدن افرادي که شیمی‌درمانی شده‌اند توصيه می‌شود.
5. اين ماده براي درمان عفونت مثانه و جلوگيري از تشکيل سنگ‌های کليوي توصيه می‌شود
6. کتیرا از رشد سلول سرطانی ممانعت می‌کند.
7. مصرف دائمی این ماده باعث تعدیل قند خون در بیماران دیابتی می‌شود
8. کتیرا در مهندسی بافت نرم و بافت سخت کاربرد دارد+
عوارض جانبي کتیرا:
کتیرا به‌عنوان ماده ایمن (GRAS) در آمریکا شناخته می‌شود؛ و مصرف مقدارهاي بالاي آن توسط انسان به‌خوبی تحمل می‌شود. این ماده به‌عنوان افزودني مواد غذايي، در محدوده 2/0-3/1 درصد وزني، از سازمان غذا و داروي آمريکا (U.S. Food and FDA,Drug Administration) مجوز مصرف دارد و نام آن در فهرست افزودنی‌های غذايي پذيرفته شده توسط کميته پژوهشي غذاي اروپا (Scientific Committee for Food of the European Community) نیز آورده شده است اما در صورت مصرف نكردن آب كافي هم می‌تواند موجب بروز انسداد در دستگاه گوارش شود. از طرفی مصرف زياد خود گياه گون به دليل وجود عنصر سلنيوم، ممكن است سبب بروز آسيب عصبي گردد.
منع مصرف کتیرا:
مصرف اندام رویشی گياه گون در افراد با بیماری‌های خود ايمني ممنوع است. همچنين پيش از اعمال جراحي مصرف آن به دليل احتمال بروز خونريزي بايد قطع شود کتيرا می‌تواند در پاره‌ای از موارد حساسیت‌زا باشد و در طولانی‌مدت کتيرا موجب تشديد فعاليت طحال می‌شود
اهمیت کتیرا در طب جدید
کتیرا به عنوان عامل ضد درد، کنترل فشار خون بالا، بهبود عملکرد کلیه، بهبود استخوان سازی، تقویت سیستم ایمنی، تقویت دستگاه گوارش، سلامت پوست، عامل ضد سرطان و کاهش وزن نقش دارد.
