معرفی و گیاه‌شناسی گشنیز
گشنیز با نام علمی (Coriandrum sativum L.) گیاهی یک‌ساله از تیره چتریان (Apiaceae) است. ریشه آن به طول 20 تا 40 سانتیمتر، غده‌ای، دوکی‌شکل، سفیدرنگ و دارای انشعابات زیادی است. ساقه این گیاه مستقیم و سبزرنگ است و فاصله میان گره‌های آن توخالی است. ارتفاع آن بسته به شرایط اقلیمی محل رویش بین 50 تا 160 سانتیمتر تغییر کند تحقیقات نشان می‌دهد ارتفاع این گیاه در زمان گلدهی به 140 سانتیمتر می‌رسد. گل‌های سفید یا صورتی‌رنگ گشنیز کوچک و در چترهای مرکب در انتهای ساقه‌ها قرار دارند. برگ‌ها متناوب و به رنگ سبز روشن دیده می‌شوند. شکل برگ‌های بالایی و پایینی با یکدیگر متفاوت است. برگ‌های بالایی ساقه باریک و برگ‌های پایینی بزرگ و دارای دم برگ‌های بلند هستند و اغلب به‌صورت طوقه‌ای روی زمین قرار می‌گیرند.
گشنیز بومی مناطق مدیترانه و خاورمیانه است و در بیشتر کشورهای اروپایی از جمله مجارستان کشت می شود. در حال حاضر، در کشورهای آمریکا، روسیه، هند، ایتالیا، بلغارستان، اسپانیا، مراکش، هلند، پاکستان، رومانی، مصر و انگلستان کشت می شود.
ترکیبهای شیمیایی گشنیز
گشنیز دارای آب، پروتئین، چربی، کربوهیدرات، خاکستر، ویتامین A، نیاسین، ریبوفلاوین، تیامین، کلسیم، آهن، فسفر، پتاسیم و سدیم است.
مواد مؤثره گشنیز
اسانس گشنیز
پیکر رویشی این گیاه اعم از دانه ها و اندام هوایی دارای اسانس است. روش معمول استخراج اسانس تقطیر با آب یا بخار آب است. میزان اسانس در اندام هوایی در مرحله رشد رویشی (14/0 %)، در مرحله گلدهی کامل (23/0 %)، در میوه های سبز (37/0 %) و در میوه های قهوه ای (31/0 %) اعلام شده است میزان اسانس بذرهای خشک از 03/0 تا 6/2 درصد تغییر می کند
اسانس حاصل از دانه‌ها (میوه‌ها) دارای ترکیباتی مانند کارون، ژرانیول، لیمونن، بورنئول ، کامفور، المول و لینالول هستند. لینالول ترکیب اصلی اسانس در دانه‌های گشنیز است. به‌طور معمول بیش از 50 درصد اسانس گشنیز را این ماده تشکیل می‌دهد در اسانس بخشهای هوایی ترکیبهای دکانوئیک اسید (8/30 %)، E-11-تترادکانوئیک اسید (4/13%)، کاپریک اسید (7/12 %) و ترکیباتی مثل E2-دکانال (9/15%)، دکانال (3/14 %)، n-دکانول (6/13 %) شناسایی شدند.
دو ایزو کومارین شامل Coriandrone A و Coriandrone B از بخشهای هوایی گیاه گشنیز جدا شده است.
ترکیبهای فنلی و فلاونوئیدی گشنیز
فلاونوئیدهای موجود در گشنیز شامل کوئرستین ، کامفرول ، رامنتین و اپی ژنین است. گشنیز همچنین حاوی اسید فنولیک هایی نظیر اسید کافئیک و اسید کلروژنیک است.
روغن گشنیز
روغن و اولئورزین (Oleoresin) از دانه‌های گشنیز به دست می آیند. محتوای روغن دانه گشنیز به‌طور متوسط 4/1 تا 7/1 درصد و حتی در برخی موارد به 7/2 درصد هم می‌رسد.. اسیدهای چرب موجود در روغن گشنیز شامل پتروسلينيک اسيد، لینولئیک اسید، اولئیک اسید، پالمیتیک اسید، استئاریک اسید، و میرسیتیک اسید می باشند. دانه این گیاه غنی از اسید پتروسلینیک (Petroselinic acid) است
اطلاعات تجاری گشنیز
هند بزرگ‌ترین تولیدکننده گشنیز و صادرکننده بذر گشنیز در حدود 9/35 درصد از کل صادرات جهانی گشنیز در سال 2008 را به خود اختصاص می دهد. بعد از هند کشورهای بلغارستان، مراکش و کانادا قرار دارند. بنابراین، این چهار کشور بیش از 75 درصد از تجارت جهانی را به خود اختصاص داده‌اند. کشورهای عمده واردکننده گشنیز امارات، سریلانکا، سنگاپور، مالزی، انگلیس، ایالات متحده آمریکا و آفریقای جنوبی هستند
در ایران۵۰ تا ۶۰ درصد از گشنیز کشور در استان همدان به‌ویژه در شهرستان نهاوند تولید می‌شود. کشورهای پاکستان و هندوستان از عمده‌ترین مقاصد صادراتی گشنیز ایران هستند.
اهمیت گشنیز در طب سنتی
بذر، برگ و اسانس گشنیز در طب سنتی کاربرد دارد. تقویت‌کننده عمل هضم و درمان اختلالات دستگاه گوارش مانند سو هاضمه، نفخ شکم، بی‌اشتهایی، درد شکم، اسهال و اسهال خونی مزمن و استفراغ است. عصاره دانه‌ها، همراه با روغن کرچک، به‌عنوان درمانی برای روماتیسم و درد مفاصل استفاده می‌شود و در درمان تب حصبه مفید است. جوشانده‌ی گشنیز یک مایع شست شوی چشم بسیار کارآمد برای درمان ورم ملتحمه است. در درمان ورم و بوی بددهان استفاده می‌شود. از گشنیز به‌عنوان ضدالتهاب و ضد درد حتی برای درمان سردردهای میگرنی استفاده می‌شود. جهت کنترل جریان قاعدگی بیش‌ازحد استفاده می‌شود.
خواص دارویی گشنیز
بر اساس مقالات مروری منتشر شده خواص زیر برای گیاه گشنیز ذکر شده است.
1. خاصیت آنتی‌اکسیدانی
2. فعالیت ضد باکتری
3. فعالیت ضد قارچی
4. خاصیت ضد دیابتی
5. خاصیت آنتی کلسترول
6. خاصیت ضد اضطراب و آرام‌بخش
7. تقویت‌کننده عمل هضم و درمان اختلالات دستگاه گوارش مانند سو هاضمه، نفخ شکم، بی‌اشتهایی، درد شکم، اسهال و اسهال خونی مزمن و استفراغ
8. حفاظت سلولهای کبدی
9. از گشنیز به‌عنوان ضدالتهاب و ضد درد حتی برای درمان سردردهای میگرنی استفاده می‌شود
10. جهت کنترل جریان قاعدگی بیش‌ازحد استفاده می‌شود
11. سم زدایی فلزات سنگین مثل سرب
12. فعالیت ضد حشره کش
کاهش قند خون با مصرف گشنیز
قند خون بالا خطر ابتلا به بیماری دیابت نوع 2 را افزایش می دهد. بذر، عصاره و اسانس گشنیز در کاهش قند خون نقش دارد. در موشهای چاق با قند خون بالا مصرف 20 میلی گرم/کیلوگرم عصاره بذر گشنیز موجب کاهش قند خون به میزان mmol/l4 بعد از 6 ساعت شد که مشابه داروهای کاهنده قند خون است.
ترکیبات آنتی اکسیدان گشنیز و افزایش سیستم ایمنی
گشنیز دارای آنتی اکسیدانهای ترپینن، کوئرستین و توکوفرول است که دارای خواص ضد التهاب و ممانعت کننده آسیب ایجاد شده به وسیله رادیکالهای آزاد است. همچنین از رشد سلولهای سرطانی ریه، پروستات، پستان و کلون جلوگیری می کند.
سلامت قلب با گشنیز
عصاره گشنیز در کاهش فشار خون و کلسترول بد (عامل ایجاد کننده بیماریهای قلبی) و افزایش کلسترول خوب نقش دارد. همچنین به دلیل خاصیت ادرار آور در دفع آب و سدیم اضافی نقش دارد. در جوامع با مصرف گشنیز بالا میزان ابتلا به بیماریهای قلبی-عروقی کاهش می یابد.
سلامت مغز با گشنیز
بسیاری از بیماریهای عصبی و مغزی مثل پارکینسون، آلزایمر و مولتیپل اسکلروزیس در اثر التهاب در بدن ایجاد می شوند. گشنیز به دلیل ترکیبهای آنتی اکسیدان و خواص ضد التهاب در بهبود بیماریهای عصبی موثر است.
بهبود عمل هضم و سلامت روده با گشنیز
روغن بذر گشنیز محرک سلامت دستگاه گوارش است. در یک مطالعه 8 هفته ای با 32 بیمار دارای سندرم روده تحریک پذیر، مصرف روزانه 30 قطره از عصاره گشنیز موجب کاهش دردهای شکمی و نفخ گردید. همچنین عصاره گشنیز در افزایش اشتها نقش دارد.
