چای ترش
گیاه چای ترش .Hibiscus sabdariffa L با نام انگلیسی roselle از خانواده Malvaceae است. گیاهی یکساله و علفی است. ارتفاع گیاه از 5/2 تا 5/3 متر میرسد. ساقه ها فیبری می باشند. برگها متناوب هستند. دارای رگبرگهای قرمز رنگ و دمبرگهای نسبتا طویل هستند. گلها در انتهای محور برگ ظاهر می شوند وقطر آنها 5/12 سانتی متر است. گلها دارای کاسه گل قرمز رنگ است و دارای 5 کاسبرگ بزرگ گوشتی و آبدار است. میوه به صورت کپسول چند خانه و دارای 3 تا 4 عدد بذر در هر خانه است. دانه ها به رنگ قهوه ای روشن، کلیه ای شکل و 3 تا 5 میلیمترطول دارند.
مواد مؤثره
محتوی کاسبرگ پروتئین، چربی، کربوهیدارت، فیبر، ویتامین C، بتا-کاروتن، کلسیم و آهن میباشد. محتوی برگها شامل پروتئین، چربی، کربوهیدرات، مواد معدنی، آهن، تیامین، بتا-کاروتن، ریبو فلاوین و آسکوربیک اسید است. بذرها حاوی اسید های چرب، پروتئین، کربوهیدرات، فیبر و خاکستر است. همچنین دارای املاح معدنی پتاسیم، سدیم، کلسیم، فسفر و منیزیم است. اسیدهای چرب شامل پالمیتیک اسید، استئاریک اسید، لینولئیک اسید و اولئیک اسید است.
«اسیدهای آلی»
سیتریک اسید و مالیک اسید مهمترین اسیدهای آلی در عصاره آبی گلهای چای ترش هستند. تارتاریک اسید، سیتریک اسید و اگزالیک اسید در عصاره گلهای چای ترش به وسیله کروماتوگرافی کاغذی شناسایی شده اند. غلظتهای بالای اگزالیک اسید، مالیک اسید، تارتاریک اسید و سوکسینیک اسید در کاسبرگ واریته های چای ترش شناسایی شده است. سیتریک اسید، Hibiscus acid، مالیک و تارتاریک اسید در تعدادی از واریته های چای ترش شناسایی شده است. همچنین آسکوربیک اسید به میزان بالا در عصاره آبی چای ترش وجود دارد.
«اسیدهای فنلی و فلاونوئیدها»
فلاونوئیدها و اسیدهای فنلی به دلیل فعالیت آنتی اکسیدانی و اثرات محافظتی بر ضد بیماریهای قلبی-عروقی و سرطان دارای اهمیت هستند. در یک مطالعه ترکیبهای Hibiscitrin، gossypitrin و sabdaritrin از گلبرگهای گل چای ترش جدا شده است همچنین در مطالعه دیگر با استفاده از روشهای TLC، HPLC و GC-MS فرولیک اسید، کلروژنیک اسید، نارینجنین، روتین و کوئرستین از چای ترش استخراج شده است.
«ترکیبات پلی ساکارید»
شامل آرابینوز، گالاکتوز، گلوکز، رامنوز، گالاکتورونیک اسید، گلوکورونیک اسید، مانوز و زایلوز است. در یک مطالعه موسیلاژ (65%)، گالاکتوز، گالاکتورونیک اسید و رامنوز در گلبرگهای چای ترش شناسایی شد.
«ترکیبهای لیپیدی»
ترکیبهای استرولی شامل کلسترول، کمپسترول، استیگما استرول، بتا-سیتوسترول، آلا- اسپینا استرول و ارگوسترول می باشند. همچنین در روغن بذر آلفا-توکوفرول (25 %)، بتا-توکوفرول (5/74 %) و گاما توکوفرول (5/0 %) شناسایی شده است. اسید های چرب بذر شامل میریستیک اسید (1/2 %)، پالمیتیک اسید (2/35 %)، پالمیتولئیک اسید (2 %)، استئاریک اسید (4/3 %)، اولئیک اسید (34 %) و لینولئیک (4/14 %) شناسایی شد.
«اسانس»
اسانس دارای اوژنول، لیمونن و 4،1-سینئول است.
پراکندگی جغرافیایی
چای ترش در نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری و در کشورهای در حال توسعه شامل هند، عربستان سعودی، چین، مالزی، اندونزی، فیلیپین، ویتنام، سودان، مصر، نیجریه و مکزیک کشت و کار می شود. در ایران در منطقه سیستان و بلوچستان کشت و کار می شود.
نیازهای اکولوژیک
چای ترش در خاکهای زهکشی شده به خوبی رشد می کند، اما می تواند در خاکهای فقیر از مواد غذایی نیز رشد کند. دوره رشد گیاه بین 4 تا 8 ماه است. حداقل دمای مورد نیاز برای رشد 20 درجه سانتیگراد است و برای رشد مطلوب به 13 ساعت نور خورشید نیاز دارد. میانگین بارندگی بین 130 تا 250 میلی متر است.
کاشت محصول
چای ترش از طریق قلمه و بذر تکثیر می شود. در هند کشت مخلوط این گیاه مرسوم است، اما عملکرد کاسبرگ کاهش می یابد. اگر هدف از کشت چای ترش برداشت کاسبرگ باشد معمولا در اردیبهشت انجام می شود. ولی کشت آن از فروردین تا مرداد در مناطق معتدل و گرمسیر امکان پذیر است. در کشت از طریق بذر شخم زمین و افزودن کود دامی به زمین زراعی ضروری است. کود شیمیایی شامل نیتروژن، فسفر و پتاسیم بعد از کشت اضافه می شود. اما باید در مصرف آن احتیاط کرد. اگر به صورت دیم کشت می شود بهتر است در آغاز فصل بارندگی کشت چای ترش صورت گیرد. کشت از طریق بذر به صورت دستپاش یا خطی صورت می گیرد. فاصله ردیفها در روش خطی 25 تا 30 سانتی متر در نظر گرفته می شود.
این گیاه مستعد حملات قارچی، ویروسی، باکتریایی و حشرات است. وجین علفهای هرز در مراحل ابتدایی رشد چای ترش ضروری است. به طور کلی کیفیت چای ترش تحت تاثیر نوع بذر، شرایط منطقه رویش گیاه، زمان برداشت و پس از برداشت قرار می گیرد.
برداشت و فرآوری محصول
گلدهی چای ترش در اواخر شهریور تا اوایل مهر آغاز می شود و برداشت کاسبرگها در آبان ماه امکان پذیر است. دو روش برای برداشت چای ترش وجود دارد، روش چینی که امکان اقدام برداشت در چند مرحله و تا بهمن ماه وجود دارد. در این روش تنها کاسبرگهای رسیده با قیچی باغبانی برداشت می شوند و کاسبرگهای نارس تا رسیدن در روی گیاه باقی می مانند. روش سودانی که گیاه در دی ماه از بین می رود. در این روش گیاه به طور کامل برداشت شده و کاسبرگهای آن جدا و خشک می شود.
کاسبرگها قبل از چوبی شدن باید برداشت شوند. میوه ها از پایین به بالا می رسند و برداشت آنها در صبح با دست صورت می گیرد. بارندگی و رطوبت بالا در هنگام برداشت محصول و مرحله خشک کردن می تواند کیفیت کاسبرگ ها را کاهش دهد. خشک کردن کاسبرگها در یک محیط با تهویه کافی و دور از نور خورشید و یا با خشک کن های الکتریکی در دمای 40 درجه سانتیگراد توصیه شده است.
کاربردها و خواص دارویی
«صنایع غذایی»
کاسبرگهای تازه و خشک چای ترش به صورت نوشیدنی های گرم و سرد، نوشیدنی های گیاهی، مربا، ژله، بستنی، شکلات و به عنوان عامل طعم دهنده در کیک ها و پودینگها استفاده می شود. از برگها به صورت خام یا پخته شده استفاده می شود. در آفریقا از دانه های تفت داده شده و یا از پودر دانه ها در سوپ و سس استفاده می‌شود.
«طب سنتی»
در هند و آفریقا از دمنوش کاسبرگ و برگ به عنوان ادرار آور، کاهش غلظت خون و فشار خون و ضد تب استفاده می شود. در مصر دمنوش کاسبرگ برای بیماریهای قلبی و عروقی و افزایش میزان ادرار کاربرد دارد. در آفریقای شمالی از کاسبرگها برای گلو درد و سرفه استفاده می شود. همچنین از برگ به عنوان ضماد برای درمان زخم و آبسه استفاده میکنند. در هند از عصاره بذر برای تخفیف درد در هنگام دفع ادرار و سو هاضمه استفاده می شود. در برزیل از ریشه برای افزایش اشتها و عامل نرم کننده استفاده می شود. در طب سنتی چین چای ترش برای درمان ناراحتیهای کبد و درمان فشار خون بالا کاربرد دارد. در ایران چای ترش برای درمان فشار خون به کار می رود.
«خواص دارویی»
- ضد اسپاسم
- ضد باکتری
- ضد قارچ
- ضد پارازیت
- ضد درد
- ضد التهاب
- فعالیت آنتی اکسیدان
- محافظت از کبد
- بهبود عملکرد کلیه
- محافظت از سلولهای عصبی
- ضد سرطان
- ضد سرطان
- کاهش چربی خون
- کاهش فشار خون و بهبود بیماریهای قلبی-عروقی
